Tapena ma Tuufaatasi e Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua mo le Samoa Observer

O le mea moni ua manino ma malamalama –ua leva sina taimi- e umi se taimi sa faatino ai e lea Tamalii ni faiga pa’a’ā-ma na ta’ita’ia ai ni tagata o le atunuu sa faa-a’uupegaina i ni agaese ma ni povai-ma i se tasi o taimi talu ai nei lava-na latou taofia ai faamalosi ai –o ia ma e sa mulimuli ia te ia- se taavale-ma le talitonuga e faapea-o loo i ai nisi o le vaega-‘au a Leoleo.

O se faamatalaga lenei e sili ona pepelo.

Sa nofo pea i Samoa nei Hal Skelton ina ua mae’a lea taua’iga-fana ma faaauau pea ana suesuega ma faa-talanoaga ma tagata e mafai ona avea ma molimau-mo le mataupu o loo aafia ai Nelesoni- ma aoina foi i lea lava taimi- faamatalaga mai tagata e uiga i le tafanaina o le Mau-fuafuaga na faatino ai lea faamoemoe ina ia mafai ai ona tuuina atu i nusipepa i totonu o Niu Sila.Na toe taliu mai Simaika i lona atunuu ma faanatinati loa lava ona toe sisi le Fu’a a le Mau- ae matua nofo ese ai o ia.

O le vaai a Aleni –o Simaika o le matua vale saupa’u lava-o se manatu lea na matua ita tele ai le Kovana Sili o Fergusson, o ia lea e tusa ai ma lana malaga mai i Samoa na o ia lava-na atoatoa ai lona iloa e uiga ia Samoa. Fai mai a ia o le tutumau ma le lotomau e matua taua tele e avea ma vaega o Simaika pe afai e toe faa-aunuua o ia mai Samoa.

“Atonu o ia o se vale i le vaai a Colonel Aleni-ma e leai sona taua-ae i le vaai a tagata Samoa- o ia lava o le avefe’au a Nelesoni-o ia o se alii Papalagi ua matua alu ese mai le Malo-ma ua faaipoipo atu i tagata tete’e. E le taitai lava ona talitonu Aleni ua matua auai Simaika i le Mau: ae o se itu e faate’ia ai le fesootai o ia ma se faalapotopotoga e masalomia, ona ua aliali mai ua avea tupe ma mea e ifo i ai ma ona pau lava lona faanaunauga i le olaga nei o le toe maua o nisi tupe. I lenei la taimi-ua sa’o Aleni.

O le aso 3 o Ianuari 1930 na lipotia ai e Aleni e faapea e ui ina ua pala’ai le Mau, ae o le “una’ia a afakasi ma tagata Europa” o le a taunuu ai i lona toe faaleleia atoatoa ma toe foi atu ai i lona tulaga masani-se’ia vagana ai ua toe fai e le Pulega se isi gaoioiga. Na ia fautuaina Ueligitone ina ia tuuina mai ia te ia le pule e fai ai se lisi o alii o loo mana’omia, ia aofia ai ta’ita’i o le Mau, ma ia tuuina atu ia i latou aso e lima –e si’ilima mai ai. O le a faaaogaina le Malosi pe a latou le usita’ia-ma o le a faata’ape le Mau o loo totoe ai.

Ina ia mafai ai ona lagolagoina ona mana’oga, sa talosagaina e Aleni se va’atau: “O le faamanuiaina e faalagolago i luga o le gaoioiga vave ma se galulue faatasi felagolagoma’i mai tagata o le atunuu e lagolagoina- ia ou te mautinoa e maua.”

O le aso na soso’o ai- o le HMS Dunedin, lea sa i Aukilani i lea taimi- na faatonuina e sau i Samoa mo le taimi lona lua i totonu o le lua tausaga e feagai ma le Mau. Sa matua leai lava se manatu o Aleni e faataatia le Mau seiI taunuu mai le vaa, ma e ala i lona faaaogaina o Leoleo Papalagi-o lea na ia faia ai se faiga lea na ta’ua e le Mau “o se taumafaiga tau faamata’u”. O le popole o le toatele o le Mau i le mea e sili ona leaga e ono tupu mai, o le tele o latou taimi sa nonofo ai i le togavao ona o le taumafai e ‘alofia Leoleo.

O le osofaiga mata’utia muamua lava a Aleni na soso’o lea ma le tafanaina o tagata ina ua taunuu Leoleo i Vaimoso i le itula e 3 i le taeao o le aso 4 o Ianuari ma amata ona ona faaleaga fale o tagata, e aofia ai le fale o se tina ua leai sana tane ma o se tina talavou-o Ala Tamasese. “Sa matou momoe ma isi-e aofia ai la’u fanau,” o lana faaaliga lea.

“Ona ‘ou faalogo atu lea ua ou ta’ifau. Ua amata ona ‘ou tula’i i luga ma ‘ou vaaia se alii papalagi ua na sisi i luga ‘ie faamalama.” Fai mai a ia e to’asefulu alii Leoleo ua faa-‘auupegaina i fana uumi ua sulu i ai pelu.  Sa ‘ou matua lagona le fefe ina ua ‘ou vaaia i latou i se tulaga faapea, ma o lea na ‘ou tu ai i luga, ma ‘ou mafaufau i la’u tane-talu ai na fana o ia ae leai se mafuaga. Sa ‘ou manatu o le mea foi lea o le a latou faia ia te a’u ma la’u fanau. Na latou taufetuli faanatinati mai i le fale-ma savavali televavave-na latou laga i luga fala.

Sa i ai la’u tama pepe e na o le tasi ma le ‘afa tausaga le matua, sa fetagisi tamaiti, sa ‘ou fai atu ‘Ou te fia feslli atu pe o le a le mea tou te manaomia? Sa leai se tali mai. Sa mafai ona ‘ou iloa e ala ia latou faailoga e faapea ua tatau ona ‘ou alu ese loa. Na laga uma i luga fala, na latou tatoso uma i luga.

O isi ua faasaga e tatui pelu i mea sa tautau i iviivi o le fale. Na latou talai uma mea ma faataatia i luga o le fola o le fale. Na aumai i lalo se ta’ui fala se tasi-ma e umi se taimi na tatui ai. Sa ‘ou fai atu e leai ni mea o i totonu. O fala ia na faaleaga e Leoleo o ‘ietoga lelei sa teu i luga o utupoto o le fale. O isi fale o Vaimoso na matua faatama’ia I le taeao sesegi!