O LE FAAMA’I TELE 1918

By Fuimaono Na’oia Fasavalu Touli F. Tupua 26 June 2016, 12:00AM

I totonu o lana tusi mulimuli-sa lipotia ai e Lokeni le malosi o le tete’e ma le lē fiafia o tagata Samoa ona o lo latou manatu e faapea sa tatau ona fai ni lapataiga ma ni fuafuaga lelei e taofia ai le ulufale mai o le faama’i i totonu o Samoa. I totonu o Niu Sila, sa tapā ai e se Savali a le Iuni o Ekalesia le Sui Palemia o Sir James Allen ina ia fai se suesuega i le pogai o lea faalavelave. O le faamoemoe o lea Savali ia faitau atu ia te ia se tusi a se tagata i se tasi o latou sui mai le Misionare sinia o loo i Samoa o Reverend John Hills-e avea ma sona vaega:

O i matou ia o loo nonofo ma tagata Samoa ua faatuatuaina e i latou, ia matou o atu e faalogo i se vaega tele o se mea ua latou mafaufauina. Ua matua manino mai ia i matou o loo i ai se lagona malosi ma o loo faatuputeleina pea lona malosi i aso uma; e faasaga ia i latou e noatia i le faatagaina mai i totonu o le atunuu o lenei faama’i. O lea ou te tautala atu i le upu moni pe a ‘ou fai atu o Peretania, e ala i ona sui o loo iinei, ua na faamaumauina lona igoa ta’uleleia i le faagasologa o le masina talu ai, ma lona tulaga ta’uleleia na maua i le fa ma le ‘afa tausaga sa na pulea ai le atunuu.

I le avea ma se tasi na ui ane i le mata’utia o lenei faama’i, lea sa aumai i ai le talosaga a e na maliliu mo se fesoasoani, sa leai se pule ia i matou e tuuina atu ai sea fesoasoani, ae sa matou fetaia’i pea ma mea tiga na o mai faatasi ma le faama’i, ma o ia mea tiga na toetoe lava a malepelepe ai o matou fatu ona o le taumafai e saili se fesoasoani e mafai ona tuuina atu ia te Ia o loo sili ona mana’omia se fesoasoani mo tagata. Sa ‘ou talosagaina se fesoasoani ae leai se mea na mafai ona fai e taofi ai le toe tupu mai o se faalavelave.

Sa tofi loa se komisi ma tuuina atu i ai le pule e su’esu’e ai le pogai ma le mafuaga na ulufia ai e le faama’i Samoa ma mataupu e faasino i le Talume ma pe faamata o le ulufia o Samoa e le faama’i ma lona faaauauina pea, na pogai mai le faatamala  poo le faatalale. O le pogai lea na folau mai lava le Komisi i Samoa i le Talume.

O fuainumera na tuuina atu i le Komisi Su’esu’e na faatulaga ai le aofa’i o e na maliliu i le 7,542 tagata, poo le sefuluiva pasene o le faitau aofai o le atunuu. O Alii matutua, e 3,265 na maliliu, ma o le vaega aupito i to’atele lea; ae 2,704 tama’ita’i matutua ma le 1,572 tamaiti na maliliu ai. Fai mai le Komisi, o le aofaiga atoa lava e ono o’o atu i le 8,500, poo le luasefulu-lua pasene o le faitau aofa’I o tagata; faaopoopo i ai ma le isi toatele o tagata na afaina i taunuuga mulimuli o le faama’i, ia na matua le mafai lava ona toe savavali.

E ala i lea faatusatusaga-ina ua mae’a le galuega a le A-virus i totonu o Niu Sila, e 5,471 tagata na maliliu ai, poo le 0.5 pasene o le faitau aofa’i. O le aofai o tagata Niu Sila ma feoti i le taua e 16,000 poo le 1.5 pasene; ma o ia fuainumera sa faatatauina ma ua fai si maoa’e. O le faama’i lea na aafia ai Samoa sa faaigoaina i se Suesuega a Malo Aufaatasi i le 1948, o se ‘tasi lea o faama’i aupito i mata’utia o loo faamauina i soo se atunuu o le lalolagi i le faaasologa o lenei senituri.

Sa matauina e le Komisi Su’esu’e i lana lipoti itu nei:-“O le mea moni e faapea ua noatia le faitau aofai o tagata o se Atunuu ina ia matua afaina i se faama’i lea e manatu tagata Europa ua na o sina faama’i itiiti, ma ua tatau ai nei ia Niu Sila ona matua tuuina atu lona malosi i ia tagata, ia faatupu i sui auai o lana Matagaluega Tau le Soifua Maloloina se manatu fou o lona matua noatia ona o lea faalavelave.

E leai se tulaga masalomia ona ua tatou iloa uma e faapea ina ua sasao le misela i Atumotu o le Pasefika i nai tausaga ua mavae atu, sa matua toatele i latou na maliliu ai.

Na maua e le Komisi Su’esu’e na le mafai e Atkinson ona faatino lona tiute i le taimi na ia faatagaina ai (kilia) le Talume, aemaise ai lava ona sa faailoa atu ia te ia e le situe pule o le vaa e le’i faatagaina latou i uta i Suva. E ese ai mai le ta’utinoga a le situe pule, e aliali mai e matua leai lava se isi na tautala i lea itu, ona o le fia lelei o alii ofisa, le ‘auvaa ma le pasese sa i luga o le Talume e uiga i le faama’i, ma le mataupu i le soifua maloloina lautele.

E ui lava ina faapea o le amio masani a alii ofisa le le fiafia i le faaasuina o vaa, e ese ai mai le tele o uiga faatuai e mafua mai  ai ma le afaina ai mulimuli ane o le auaunaga, ma e ui lava ina fia vave o ese le pasese mai le va’a i se taimi vave e mafai ai, ae matou te manatu sa le mafai e Captain Mawson ona faatino lona tiute e ala i le le logoina o le Alii Ofisa o le Soifua Maloloina e faapea ua faalua ona faaasu le vaa i Suva ma Levuka, ma tuuina atu ia te ia le pogai o lea faaasuina.

E toe faaauau atu i lea Aso Lua ae ia manuia tele le vaiaso ma ia faamanuia atu le Atua Samoa!

By Fuimaono Na’oia Fasavalu Touli F. Tupua 26 June 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>