Pipisi le Fiva o Ponaivi i Fiti

01 March 2018, 12:00AM

Ua fa’ailoa mai nei  e le Matgaluega a le Soifua Maloloina i Fiti  le pipisi ai lea o le fa’ama’i o le Fiva Ponaivi i totonu o lo latou atunu’u.

O se tulaga fa’apopoleina tele lea e tusa ai ma ripoti ua tu’uina mai.

E tusa ai ma fa’amatalaga ua fa’alauiloa, e 312 i latou ua ‘a’afia i le amataga o le tausaga lenei i nisi o vaega o le atunu’u ma o lo’o fa’atupulaia pea lea fuainumera.

O lo’o ua galulue lava le matagaluega o le soifua maloloina i totonu o le atunu’u o Fiti i le mata’ituina lelei o nei vaega uma.

I Samoa laa ia  o lo’o ua matua fa’amalosia ai puipuiga mo le fa’ama’i ma ua to’alima e ua maliliu mai ai.

O le afioga i le faipule mai Niu Sila ia Aupito William Sio sa ia faailoa i luga o le Leitio a Niu Sila le tatau ai lea  ona  faatinoina le tele o ni faalauiloa e faatatau lava i le gasegase lea ole Dengue Fever po o le Fiva Ponaivi lea ua maliliu ai nisi o le atunu’u i le taimi lenei.

O lana fa’amamafa, ia tatau ona faalauiloa ia vaega uma iai latou e faimalaga mai Niu Sila ma Ausetalia ma isi atunuu.

I le ripoti a le Matagaluega o le Soifua Maloloina, e 2500 tagata sa faapea ona aafia i lea gasegase i le tolu masina talu ai ma e toalima ua maliliu ai.

O Aupito William Sio o se tagata a nuu Samoa ma o lana saunoaga, talu ona faimalaga mai ai i Samoa e lei tele ni faamatalaga sa mafai ona ia silafiaina e tusa ai ma lea gasegase.

“O a’u foi ia ou te le’o mautonu poo le a tonu se metotia e ono mafai ai ona auina atu le feau i tagata lautele.

“O le iai o ni pepa o faamatalaga e i le malae vaalele faavaomalo i Faleolo i le toaitaunuu mai ai poo le tuua ai foi ole atunuu ma so’o se vaega lava o le pasefika o le a matuai aoga lava.

Sa faailoa foi e se turisi sa fai malologa mai Samoa nei e lagolagoina le manatu ona e ao ona nofo uta uma iai le toatele o tagata e faimalaga mai i Samoa nei.

I le toai taunuu mai ai o Vao Muller i Samoa nei sa ia silafia ai le tulaga ogaoga ua o’o iai nei le dengue ma o lea sa faatino uma auala e puipuia ai lona aiga mai le ono aafia ai o se isi mai lea gasegase.

Sa taua e Muller e faateia o ia ona o leai o ni faailoilo poo ni pepa o faamatalaga e faalauiloa ai lea tulaga i tagata lautele aemaise lava i le malae vaalele faapea ai ma faletalimalo.

“O le isi itu e lei telē se faalauiloa a ofisa faasalalau i lea vaega. Sa molimauina foi le toatele o tagata e lei mamafa iai latou le ogaoga o lea gasegase ma e pei lava e leai se mea o tupu.

“Talosia ua iai se suiga i le tulaga o faalauiloa ua iai nei i Samoa mai le taimi sa faimalaga atu ai i Samoa. 

I ripoti talu ai nei e pei ona fa’ailoa pea i luga o lenei itulau o le Fofoga o Samoa, na saunoa ai le Alii Palemia i le Polokalame ma le ‘Au Tusitala na ia una’ia ai le ave o le fa’amuamua o tatou tagata i puipuiga o le fa’ama’i.

O lona talitonuga e sili atu lea le taugofie.

“E manatua foi i so’o se atunuu e lua vaega tetele o le tautua faasoifua faamaloloina o le puipuiga aua nei e ma’i, ae a e ma’i loa  ia e iloa loa lea o le tau togafitia, o le leaga la o letogafiti ,o le togafiti atu o oe ua e lavea.

“Tele la tulaga taugata ua alu ai, ae o le mea lea o le prevention e sili atu na taugofie mo le atunuu , o le mea lea o le ulaula, ua e toe nofo lava oe ma fa’aleaga lou tino.

“ ua faafia na sau le polokalame o le faleamai e soia, soia, soia ae fai lava e latou e fiafia e ulaula ma tago i le ava, ia ua fa’afia na aumai gasegase se’i ave i Niu Sila sei tau faufau le auvae ua malepe i inugapia a?

“ Ia o na misa ai lea, ia ua vaai la i ai le tele o tupe a le malo e alu vale i mea faapea o tatou tagata e nonofo lava ma fai mea valea ma tupu ai le mai ma alu vale ai tupe o le atunu’u.

“Ia lea aumai ma ave i fafo e togafiti o tagata ona o le ai mariuana o mea e fiafia ai tagata ae o lea ua faafia na sau le polokalame a le falemai ma lapatai mai tatou aua nei ai ni atigiapa e tau tuufua ai namu.

“Ae pei ole suatimu e paū tua o le pato e tiga lava na aumai ma aumai faafia e le’o nofonofo le Soifua Maloloina o lea e sau le polokalame ia e le ago i ai tatou tagata a ma’i loa la , ua tei lava ua faitio fua lae fai le galuega a foma.

“Ia toaga e teuteu autafa ma tumama aveese mea e tuufua ai namu, atigiapa ma le anoano o na lapisi.

O lo’o ua i ai nei se vai  fa’alenatura e tete’e atu ai i le Fiva o Ponaivi po o le ddengue fever e pei ona silafia ai e le atunu’u.

Na fa’ailoa e  se tasi o lo’o i ai le tomai fa’apitoa i itu tau Fa’ato’aga i Samoa nei a Edwin Tamasese  o lo’o i ai lava le tali o lea fa’ama’i o lo’o ola ma va’aia i tua maota o le atunu’u ma so’o se vaipanoa o o tatou laufanua.

Na ia ta’ua i fa’atalatalanoaga ma le Samoa Observer ua va’aia le aoga tele o vaega nei  ma ua mafai ona maua molimau maumaututu i le mafai ai lea ona tete’e atu e lenei vai fa’alenatura le mata’utia o le Fiva Ponaivi e pei ona ua ‘a’afia ai nei le atunu’u.

O le fa’atinoina la lea o lenei vai  mo le silafia;

Ia tau mai le lauesi fou, lauesi i luma mai o lau esi fa’atoā tatupu, ia fufulu mama, ia faaaoga se blender e fa’anini’i ai le lau ma ia ave ai totonu ma se afa ipu vai.

A mae’a ona ave ifo lea o se ie’ie mama e tu’u ai totonu lau ua uma ona fa’anini’i ona taumafai lea e tatau ese le sua.

Ia 5mls le tele o le inumaga mai le sua lea ua ma’ea ona   tatau ese, ma ia inu i le taeao ma le afiafi.

Ia manatua e inu se vai suamalie i le mae’a ai o le inumaga ona e fai sina oona o le tofo o le vai mai le lauesi aemaise lava i fanau iti.

Ua fa’ailoa mai ele Matagaluega o le Soifua Maloloina e fa’apea e to’alima ua maliliu maile Fiva o Ponaivi i la latou ripoti fou  e fa’atatau i le fa’ama’i .

E o’o mai lava i le taimi lenei lo’o ua fa’aauau pea lapata’iga mai le Matagaluega o le Soifua Maloloina mo le lautele o le atunu’u ina ia uia auala uma fa’ale-soifua maloloina ina ia mafai ona tete’e atu i le fa’amai e pei ona pipisi nei; le Fiva Ponaivi po o le Dengue e pei ona silafia ai.

Na fa’ailoa e le Fa’atonu Sili o le Matagaluega o le Soifua Maloloina, Leausa Dr. Take Naseri i le fa’atalatalanoaga ma le Samoa Observer i le Aso Tofi i le vaiasoa talu ai  le si’itia pea o i latou ua ‘a’afia mai ‘a’afiaga o le Fiva Ponaivi o lo’o ripotia atu i le Soifua Maloloina.

E tusa ai ma ripoti talu ai i Samoa nei e to’alima ua fa’amaonia le maliliu ai ona o ‘a’afiaga i le fa’ama’i lenei.

I le fa’amaoniga na fa’ailoa mai e le So’oupu o Feso’ota’iga i le Malo i le atunu’u mai le Matagaluega o le Soifua Maloloina o Samoa.

Na fa’amaonia e le Matagaluega o Soifua Maloloina i se Pepa o Fa’amatalag le i ai lea o le fa’ama’i o le Fiva o Ponaivi po o le Dengue Fever i Samoa.

Na mafai ona mautinoa lea tulaga ina ua tu’uina atu nisi o toto i le Fale Su’e Toto i Niu Sila mo le siakiina.

E tusa ai ma le Pepa o  Fa’amatalaga na tu’uina mai i le Aso 3 Tesema 2017, e 1,522 e ua fa’amaonia ua ‘a’afia ae 339 i latou ua mafai ona o’o atu i le falema’i.

“Mai le numera lea, e 51% ali’i ae o le isi pasene o tama’ita’i, o lo’o ua aofia mai ai lea aofaiga le amata mai i le tasi tausaga se’ia o’o atu le 65 ma luga atu e ua ‘a’afia.

“Aepeita’i o latou o lo’o ua fa’amauina le ‘a’afia tele ai e amata mai le 19 tausaga ma lalo ane ma o le numera maualuga o tamaiti o lo’o ua ‘a’afia ai ei le va le 5-9 tausaga. 

“E 2,196 e na tu’uina atu mo su’esu’ega amata mai i a Aukuso e o’o mai le amataga o le masina lenei, ma e 1,052 e ua fa’amaonia le ‘a’afia ai i siama o le Fiva o Ponaivi.

“O le tele o vaega o le atunu’u o lo’o ua fa’amauina e le Matagaluega o lo’o to’atele i latou o lo’o ‘a’afia mai ai e aofia ai Nofoaga Tu-taulaga, Itumalo o Vaimauga ma Faleata.

“O le taimi lenei o lo’o ua fa’aauau pea galuega a le matagaluega e mata’ituina vaega uma ma galulue i ai ina ia fa’aitiitia i latou ua maua aemaise o galuega fa’alauiloa mo le lautele o le atunu’u ina ia mafai ona silafia vaega uma e tatau ona fa’atinoina e taofia ai le so’ona pipisi o le fa’amai mai namu.

O lo’o ua matua’i fautuaina fo’i le  mamalu o le atunu’u ina ia uia auala uma  e mafai ona fa’atama’ia ai namu o lo’o o latou feavea’ia le siama.

I le Pepa o Fa’amatalaga na tu’uina mai le masina o Novema mai le Matagaluega o le Soifua Maloloina, na faalauiloa ai le mamalu o le atunuu le pipisi o le faamai o le Dengue Fever i Samoa, poo  Fiva o Ponaivi, o se tasi o faamai pipisi e feaveaia e namu. 

“Ua faamaonia i lipoti le aga’i I luga o le fuainumera o tagata ua aafia i le Dengue ma ua fautuaina ai le atunuu i lapataiga masani.

Ua faamaonia mai  lipoti lata mai a le Vaega o loo Mataituina faamai a le Matagaluega o le Soifua Maloloina le siitia pea o le numera oi latou ua aafia I le dengue fever talu mai le lua vaiaso talu ai

Mai ripoti i Niu Sila e 72% o Samoa i Niu Sila ‘a’afia Fiva Ponaiva

O lea le tulaga ua fa’apopoleina ai nei le atunu’u o Niu Sila i le taimi lenei.

Ua tu’uina atu sa latou fa’asilasilaga e i o lo’o ua faigamalaga i atunu’u o lo’o ua tele ai e o  lo’o ua i ai nei lea tulaga ina ia fa’aete’ete ona o le siama o lo’o ua feavea’ia i le taimi lenei.

I Samoa i ripoti talu ai 

• I le falemai o tamaiti ua lipotia mai ai le toatele o tamaiti ua masalomia i le Denue Fever e tusa ai ma foliga vaaia ma auga e pei ona faailoa I fomai e aofia ai; fiva, faafaufau ma pua’i, tiga le manava, tiga le ulu, tiga sooga o ponaivi ma gagase le tino.

• Ua fa’amaonia mai foi le siisii I luga o le fuainumera o tagata aafia mai le Fale Suesue ai Mafuaaga o Gasegase.

• Ua fa’amaonia mai foi I suesuega o lo’o auina atu I fafo le siitia pea o tagata Samoa ua a’afia I le dengue fever poo le fiva o ponaivi.

• O loo faaauauina pea ona faia suesuega ma mataitu le tulaga o le pepesi ai o lenei faamai e tusa ai ma faamatalaga tuuina mai fomai ma isi auaunaga faasoifua maloloina.

“O lea e avatu ai le faamamafa a le Matagaluega o le Soifua Maloloina i le atunuu ina ia faamalosia le tumama lautele, e ala i le faatamaia o nofoaga e nonofo ma tautuufua ai namu, faapea le famamaina o otaota ma lapisi I soo se vaega o loo nonofo ma soifua ai. 

“E fautuaina le faaaoga o lavalava talafeagai, tainamu,  kulimi poo faiga ua silafia mo le puipuiina o le tino mai le ūina e namu.

“Mo i latou o lo’o iai ma’i fa’aumiumi e pei o le mai suka, toto maualuga, ma isi aafiaga o le tino, ia faataua pea tausiga masani e ala i togatifiga faapea le tausiga i totonu o aiga ma vaai se fomai pe a iai nisi auga e ono aliae mai.

“Mo i latou sa aafia ma faamaonia ma sa masalomia le aafia ai muamua i lenei faamai, ia faaetete ma ia faataua pea puipuiga masani mo le taofiofia o le toe aafia. 

O le popolega o le toe aafia o tulaga tigaina ma o’o’oga o lenei faamai. 

“O le a fa’aauau pea ona tu’uina atu fa’amatalaga e uiga i le tulaga o loo iai lenei gasegase i Samoa.

“Mo nisi faamatalaga, faafesootai le Matagaluega o le Soifua Maloloina poo so’o se auaunaga faasoifua maloloina o latalata ane.

O auga o le ma‘i lea e feaveai e le namu o le maualuga o le fiva poo le vevela, o le tiga o sooga o ponaivi, o le faasuati atoa ai ma le niniva faasolo atoa o le ulu.

01 March 2018, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>