Talatu’u ma Tala o le Vavau a Samoa

20 June 2016, 12:00AM

O le Aitu o Moso

Upu Tomua:

E amata mai po o le Vavau e o’o mai i nei ona po, e ioe tagata Samoa, o Moso o le Aitu. O mea vaaia, nofoaga na mau ai, o lona tupu’aga, ma uiga fa’asaualii na matautia ai. Tele Tusitala ua maea tusia fa’amatalaga e uiga ia Moso. Sa maumausolo le alii lenei, sa nofo i Savaii, o Upolu, ma nisi motu o le Vasa e pei o Fiti. 

O Moso lenei na mau fo’i i le nu’u o Uafato, le mea na i ai Lufasiaitu.  E i ai mea e faamaonia ai lea taofi i Uafato. O se isi fo’i taofi, o le Aitu o Moso na tupu mai se ‘amu na maua i se faiva o se ulugalii i Sataua, Savaii. Na mafua le igoa Moso ona o le fua o le laau e ta’ua o le fatumomoso. Afai na tupu a’e i se ‘amu poo se puga o le sami, pe na tupu mai se ‘alu’alutoto na nana i le eleele, o lona uiga o Moso, o le aitu poo le sauali’i lava. 

O nisi mea vaaia i Uafato, e i ai le ‘ausa’alo ma talo ma fa’i, o mea ia sa fai ai le tautua a tagata o le nu’u o Moso. O ia mea uma, ua liua e fai ma ma’a. O le taofi fo’i o Uafato, atonu e moni se mau o Moso sa ola a’e poo Savaii, e pei ona taua mai i le amataga o lenei faamatalaga. Ae molimau nisi Tusitala faapea, o Moso ma Sopo o Aitu ia sa feoa’i i laufanua o Samoa ma o i laua e matua saua lava. Sa feliuliua’i o la foliga faasaualii, e liu loomatua, o se toeaina, se manulele, o se ta’ifau fo’i. O le pogai lena sa faaeteete tele ai anamua, aua e le mautinoa ona tino mai e nofouta i ai tagata. Moso, o le aitu lava i ona talaaga. 

O le Tala:

“Se’i asia Mulifanua ma Mulimatagi o Salafai”

Sa valevalenoa le tele o laufanua o Samoa i po o le Vavau i ona motu, ae ina ua ‘ainaina ona amata ai lea ona saili nofoaga lelei e ona tagata. 

Ua maua nu’u ma ua olaola Tu ma Aga ua latou soifua ai. Sa mau i Safe’e i Papa Sataua le ulugalii, o Mu le tamaloa a’o Ve’a le fafine. Na alu lo la faiva i le tasi aso, o le Puniavaava le faiva sa la faia. O le faiva lea na maua ai le puga poo le ‘amu, ona tago lea o le fafine ua fafao le ola ae tuu le ola fagota i lona tua ona a’e lea o le faiva. A’o savali le ulugalii i le auala, sa tau fai felelei ane iao ma tutu i le ola lea e fafa e le fafine, ma valovalo ai e peiseai o i ai se mea e mafua ai lea uiga o manulele. 

A’o le mea e ofo ai, o nei manulele ua foliga o ni fagafao ona ua na o le tau fai faapepepepe i luga a’e o le ola ola fagota lea o loo tau i le papatua o Ve’a. Taunuu le ulugalii i lo la fale, ona toese lea o le puga ma le ola ae faapulou i le tanoa. Ua le te’a ese le fuifui manulele na o le tausani ma valovalo solo. Sa masalosalo loto o Mu ma Ve’a i lea uiga. O le ulugalii fo’i pei ua mogea ma maniti o la tino i se vaaiga fou atoa ma ni faalogona faaiteite. Ua punou ifo le fafine ma toe fuli ae le tanoa poo le a le pogai ua le te’a ai le ‘apata solo o manulele. 

E meia, te’i ma le misialofa a ua sili ai le lagona o le fiafia. “Talofa e, pei ni matamomoso si mea”, o le upu lea a le fafine o loo logo mai i ai le faalogo a le tamaloa. O le ulugalii lenei e leai se fanau, le ala lea ua fiafia ai aua ua maua le la tama, ae tasi le mea ua tete’i ma ofo ai. E aulelei ma foliga ‘ata’ata le pepe pei a o foliga o le fua o le laau o le Matamomoso, e lapotopoto ma le ninii nai ona fua mananaia. 

Pe se aitu ea, pe se tagata lenei pepe, o mafaufauga ia o Mu ma Ve’a. Ua tupu a’e pea le tama ma ua faaigoa o Moso e le ulugalii lenei. Ua iloa fo’i le tino malosi o le tama atoa ma lona aulelei. 

O le manatu fo’i o nisi o Avata i Falealupo, sa ola a’e lava Moso i Fagalele, o le nu’u lea faapea na tuaoi ma Safe’e, ae talu ai ua mata’utia ma saua Moso, na mafua ai loa ona tuua Fagalele e tagata ae sosola ese i po o le Vavau. Ua amata logologo Moso. Sa feliuliua’i ona foliga ma ua mata’utia lava. 

O Moso na mau fo’i i Fiti, o le ala lena afai ua le vaaia foliga o le aitu i Fagalele o lona uiga ua alu i Fiti ma nofo ai i nisi aso. O le Tuiaana lava, na ia molimau faapea o se vaaiga ese le savali o Moso i luga o le sami ma mou atu ai lava i tafatafailagi. Fai mai tala a ia afioaga, o le alu lea a Moso na tau lava i Fiti ma nofo ai. 

“Na toe fo’i mai le alii i Samoa”

Sa tu le isi vae i Fiti ae la’a mai tu i Fagalele, le pogai lena o le mea o loo vaaia e o’o mai i nei ona po – Le tulagavae o Moso, e latalata i Falealupo. O Moso, o Sopo lava lea e tusa ma manatu o nisi tagata Samoa. 

E moni, e le’i nofomau Moso i se mea e tasi. E faapea ao i ai le aitu i Fiti, sa faaigoa o ia o Moaletiale. Sa saua fo’i i Fiti, le ala lea na le mau ai i se mea e tasi. Sa faaigoa fo’i o Nifoloa e nisi talu lava le saua. O nisi uputu’u a tagata anamua pei ona taua e Safee ma Sataua, o se aitu aulelei Moso. O se sogaimiti lalelei ma le maualuga, ai fo’i o le ala lea na taumulimuli ai nisi aitu tama’ita’i pei o Saumaeafe, o Pele le aitu mai Hawaii ma isi aitu fafine saua o Samoa. 

“Poo fea na i’u i ai le aitu o Moso”

E maumaututu le taofi o le afioaga o Uafato i Upolu, o lo latou nu’u na nofomau ai Moso. O lo ua ma’ea taua i ulua’i upu amata mea vaaia i Uafato, atoa ma le vaega o se Tala mai lea nuu. Sa osi le nuu o Moso i Uafato, le au tautua, ma mea e faatino ai le gasesega. O le tanoa ‘ava le nofoa sa tietie ai le alii, o le lamaga i le po, ae sa le saua o ia i tagata ona ua avea ma ona nu’u. Soo se mea o Samoa e i ai se tagata Uafato, tusa pen a ia solia se tapu a sea nu’u, e le afaina lava aua o loo puipui ma leoleo e Moso lo latou Alii e le vaaia. 

Sa gaganaina foi anamua Moso o le aitu ulavale ma le amio pa’a’a, o le pogai lea a ulavale ai se tama poo se atalii pe faalogogata, ona lafo lea o upu ia e matua:

“A’o le tama a Moso ia gogolo atu i le Fafa; A’o le tama a Sopo ina goto ifo ia i le Lualoto”

O nisi aitu o po o le Vavau na tupuga mai i ni usuga poo gafa, pei o Lufasiaitu na tupu mai i le usuga a le aitu o Toutou i le isi aitu o Sisiolefafa e pei ona mau i ai isi o Samoa. O Nafanua na tupuga mai ia Tilafaiga ma Saveasiuleo, e o’o lava fo’i ia Tagaloaalagi. Ua tali foliga tutusa le ola mai o Moso ma Saumaniafaese poo Tutumatilotilo, na fofoa mai le puga (amu) o le sami. 

“O Moso, o le aitu na sasamu tagata”

Na fano le tele o le nu’u o Safee i le saua o le alii pe a manu’alia lona loto. Fai mai se isi Tala, o le poula tele na fai i se tasi po i Safee, na i ai Moso ae na faaiu ina foloina uma tagata e le aitu lenei ina ua ita. O se malaga fo’i na fai ni uiga le lelei ma agaaga i Fagalele, na leai se isi na sao i le ma’ema’ea o Moso. 

O le filemu ma le amio faaaloalo, o iai le loto malie atoa ai ma le fiafia. Le tioa ona lipoti le aitu tagata o Moso i ulua’i tua’a na soifua mai i le nu’u o Uafato. E le mafai e le tagata ola ona ta’ita’i le aitu i le mea na te loto i ai i po o le Vavau. 

Manatu Faaopoopo:

1. O le aitu o Moso e manatu le toatele o tagata o Samoa e tusa ma Tala o le Vavau, faapea fo’i Alii Tusitala na sailiili i mea o po anamua i motu o le Pasefika, o le aitu, na ola ae i Sataua. O Papa o se pitonuu o Sataua, tasi lea taofi ona e tuaoi ma Safee sosoo atu ai ma Fagalele. O Stuebel ma Kramer, o lo la taofi lea, ae o se tasi vaega o le manatu o Sutebel, o Moso na ola a’e i Neiafu, pe o Falelima fo’i. O le mea lea e ta’u ai o ia o Nifoloa aua o le aitu o le Alataua. E talitonu Von Bulow, o Moso e le iloa ni ona matua ae faapea na fofoa mai i le fua o se lupe. Moso sa nofo fo’i i Fiti ma toe fo’i mai nofo i Fagalele i Samoa. 

2. E foliga tutusa le mau a le Tapasa o Folauga i Aso Afa (Gatoloai Peseta Sio) 75-77, ma le tele o isi Tusitala, o Moso na ola a’e i le puga o le sami, ae na tupu mai le alualutoto, liu ai i le pepe o Mu ma Ve’a le ulugalii na fai le la faiva maua a’e ai le puga. O Moso na avea ma atalii fai o le Tui Aana ao i ai i Sataua. 

3. Tala o le Vavau – Stuebel 103-104 ua faamaonia ai le saua o Moso. Na ia fasiotia uma tagata sa fagogota o Saleimoa sa fai lo latou faiva. O le tasi foi taofi, Tala o le Vavau – C.Stuebel o le isi igoa o Moso o Sopo lava lea. Peiseai lava ua autasi le au sailiili i mea o le Vavau atoa ma Talatuu aemaise i Samoa, o Sataua, Papa ma Safee e o’o i Fagalele, e le gata na tupu mai ai Moso ae sa nofo ai i aso anamua o le taasaualii. 

4. O lona taofi o Sataua na tupu mai ai Moso, sa le tumau i mea e tasi. Neiafu fo’i e talitonu o matagi agi malolosi i le gataifale, o le faailoga lea o le i ai o Moso i o latou laufanua. 

5. Se tasi taofi, o matua o Moso ia Tutu ma Faaifoga, lea na tupu mai ai Fetiitioleola lea fo’i na toe fanau mai ai Tiitiiatalaga, le tama a le tetea lona tuafafine. (Even Hovdhaugen 62-73), ua lasi lava molimau a Tusitala, e faapena fo’i ona le tasi se taofi o tagata Samoa i tala o le Vavau. 

6. O le mea ua igoa o Fagalele, o le va o Falealupo ma Papa. E matua talitonu ia nu’u, o loo mai ai pea Moso e o’o mai i aso nei. Leai se tasi e ulaula pe soona pisao i lea eleele ona o lea talitonuga, o loo nofo ai le aitu o Moso. O le nu’u fo’i o Uafato, o loo taofi latou, o loo nofomau Moso i o laotu eleele, mai anamua e o’o mai i nei ona po. 

7. Se tasi taofi o nisi o le nu’u o Safee poo Papa i aso nei, o Mu ma Ve’a o tautua i laua a Tutu ma Faaifoga. Le ulugalii lenei faapea sa la tausia faalilolilo le tetea i totonu o le Ana i luga o le pupu e lata i le sami. 

O le a faigofie ona fetuunai le silafia o e ua i ai le taleni e tusa ma Tala mai anamua a Samoa, ona faaleleia atili ai la lea o Tala tuutuutaliga a le atunuu. 

Uiga o Upu: [ua faauigaina faatatau i le faaaogaina i le tala]

‘ainaina – mau ai, nofoia, nonofo i le laueleele 

Agaaga – ulavale, fa’afiailoa, tofotofo

Api – gafa ai, fa’amautu, nofo pe mau, le tumau

Osi – tautua, galulue faatasi, faatino o le tautua 

Faaeleelega – faatoaga, velevelega, meatoto 

Tau le ola – fafa, amo, fa’afafa, fa’apipi’i, ‘ave 

Tausani – pepese manu, pesega, valovaloia, sagisagi

Tafatafailagi – mamao, nimonimo, va’aiga mamao 

Talaaga – molimau, faamatalaga autu, tala o le pogai 

Tapu – sa, fa’asa, faamutaina, puipuia

Valevalenoa – gaogao, le ‘ainaina, le nofoia, laolao 

Valovalo ai – tagi, tausani ai, pesepese, tagitagi 

Muagagana:

1. “Le tama a Moso ina gogolo ifo ia i le Fafa”

a) O se upu ‘toe foliga ua ita na’ua 

e) Upu e faafoliga o se fetu’u ia malaia, e masani ai matua o Samoa ona lafo pe a ‘ote i fanau 

2 “Se’i asia Mulifanua ma Mulimatagi o Salafai”

a) Upu mo’omo’o i se faamoemoe o i luma 

e) Upu e fefa’aalia’i ai finagalo 

Faamatalaina:

Aliimalemanu Fale o Neiafu. Alii ma Failauga o Falealupo ma Papa. Tuimalatu Iose o Uafato. 

 

20 June 2016, 12:00AM

Trending Stories

Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>