Manatu O Le Fa’atonu - O se taimi e tatau ai ona matua faaeteete

By Faaliliu e Seagaitumua Tupuola 31 May 2016, 12:00AM

Ua fuafuaina e faapea o le  asō-o le a tuuina atu ai e le Minisita o Tupe o Sili Epa Tuioti lana tala o le tupe faa-taupou i le Palemene.

E tusa ai ma tulaga tau le tamaoaiga i le taimi nei, o le upu mo tagata uma lava –e mautinoa lava o le Faaeteete faatasi ai ma le mata’i-tusi tele o le F. Ua matou fai atu faapena ona o faailoilo e le o lelei. Poo le a lava-o ia faailoilo e tau faafefe.

Ona o lea la itu-e manaomia ai ta’ita’i o aso nei-e aofia ai ma le Minisita o Sili-ina ia matua mautu lelei ma faautauta lona mafaufau.

E le o se taimi lenei e taumafai ai e avea ma toa. Afai tatou te faamaoni ia i tatou lava, o le taimi lenei  e faaitiitia ai tupe faaalu ma ia matua sagatonu le mafaufau. O le tausaga talu ai i le avea ma Minisita o Tupe, na faailoa mai e le Palemia o Tuilaepa se ta’utinoga faigofie.

Faafofoga mai foi ia te ia; “E leai se isi lava faiga e mafai ai e le malo ona faatumauina pea le maualuga o ana tupe faaalu i le lima tausaga talu ai-e aunoa ma le toe fo’i atu e faateleina tupe faa-meaaalofa ma toe siitia lafoga.

I le avea ma faigamalo faatuatuaina –o lea ua fai ai la matou fuafuaga ina ia faaitiitia tupe faaalu. O le mea lea- o le fe’au e faapea e tatau ona tatau “soifua e tusa ai ma tupe e mafai ona tatou maua.”

E tusa ai la ma lenei faaaliga, i se taimi ua mavae atu sa matou lomia faasalalau ai se manatu o le faatonu  e faapea;”Lapataiga Tau le Tamaoaiga, o le malo ma tagata aisi.” A’o tatou talia la le tala o le tupe a Sili i le asō, matou te lagona o lenei fe’aua ua matua fetaui lelei ma talafeagai. O le fe’au la lenei:

Ma o lea foi ua toe lapata’ina tasi i tatou.. E ui lava ina o lea lapata’iga e faatῡtῡ faapitoa i le Palemia o Tuilaepa Sailele Malielegaoi ma lana faigamalo, ae matou te talitonu e tataou foi ia i tatou uma ona tatou faautagia.

E mafua lenei lapataiga ona o se mea moni faigofie e faapea- o Samoa e le pulea e se tagata poo se vaega faa-upufai. O Samoa e pulea e i tatou uma lava-o oe, o a’u ma o tatou aiga-e aofia ai le faitau afe ma afe o tagata Samoa o loo nonofo i fafo.

O lona uiga la- e le tatau ona tatou faatautala i soo se mea e ono tuuina atu ai lo tatou atunuu i se tulaga faigata. Matou te alolofa tele i lenei atunuu ina ia ‘aua ne’i faagaloina. 

I le itulau i luma o le Sunday Samoan o le aso 24 o Ianuari 2016, sa lomia faasalalau ai se tala sa faa-ulutalaina “Ua tātā logo o le tamaoaiga.” O lea tala sa faaalia ai se lapataiga e faapea e ono aga’i atu le tamaoaiga i se tulaga matautia.

O lea lapataiga-e mai se alii faipisinisi ma o se tagata e teu faafaigaluega ana tupe, o ia lea sa talanoa i le Sunday Samoan, e tusa ai ma se aiaiga ina ia le faailoaina lona tagata, ona o le popole i ni tulaga e ono tulai mai i lana pisinisi. 

I totonu o lenei pisinisi, ou te fai atu ia te oe e matua faigata lava ona tauave manatu o tagata e manana’o ia ‘aua nei faaalia o latou suafa, aemaise ai lava pe a pa’ia mataupu ma’ale’ale faapena.

Ae peitai- e i ai lava ona tulaga e ese ai- ma i lenei la mataupu faapitoa- ua matou faaalia se manatu e tasi –talu ai matou te lagona e le mafai ona matou fulitua i lea mataupu. O le mea lea, mo lea lava tala, o lea alii sa ta’ua e faapea o Sione. 

“Ou te popole ona afai e faaauau pea nisi mea, o lona uiga-o le a afaina ai le tamaoaiga,” o le faaliga lea a Sione e uiga i le faateleina pea o le aitalafu i le $1.4 piliona, o le tupe pa’ua masani o le tala o le tupe e esea ai mai isi lava mataupu.

I lona talanoaina o le maualuga o le aitalafu ma lipoti e faapea o Samoa ua i luga o atunuu maualuga e sefulu mo “faiga sese tau tupe,” Sa lapata’ia e Sione le matua aiaina e le Faaputugatupe Faava-o-malo a le Lalolagi (I.M.F.) 

O isi itu, na matua popole lava o ia e uiga i le tutuli ma le gῡgῡ o le malo e uiga i lipoti o “tupe maua leaga”

 “O lo’u popolega e faapea afai o lenei faiga sese tau tupe o le a faaauau pea ona tulai mai, e le o toe umi ae tapuni mau loa le faitoto’a e le I.M.F. ma isi faalapotopotoga faava-o-malo e aofia ai le vaega tele o tagata ia tatou te maua mai ai fesoasoani-ona tatou toe foi lava lea i le 1960,” o lana faaaliga lea.

“Sa matua gῡgῡ lava le malo. O le mea moni-o le gugu ona o le mata’utia o ia fuainumera. E tatau i le Kovana o le Faletupe Tutotonu ona ta le logo faailoa pe afai e sa’o ia fuainumera.”

Matou te talitonu-na faaalia e Sione ni manatu taua tele ia e tatau ona mafaufau i ai. Mo se faataitaiga, aisea ua gugu ai le malo ma le finau atu i nei lipoti e uiga i faiga tau faasese i tupe maua? E tatau ‘ea ona tatou faaaogaina lo latou gugu e avea ma faamaoniga e faapea o nei lipoti e matua sa’o atoatoa?

Ma e tusa ai ma lenei mataupu, o le a le uiga o lea mea mo Samoa? O fea o i ai le faimea tonu, mautali atu ma faiga-malo lelei lea e faaauau pea ona faalialia mai ai Tuilaepa? 

Ua matou faia nei fesili ona matou te talitonu ua o’o i le taimi mo Samoa i le avea ma atunuu e talanoaina ai nei mataupu. Ua o’o i le taimi tatou te tilotilo ai i totonu ma le mafaufau tonu ma le faamoemoe ia fo’ia ia mataupu e aunoa ma le o’o atu i le tauvalaau faavalevalea o igoa  e tagata polokiki i taimi uma e lagā ai nei mataupu.

E le mafai ona faafitia le mea moni e faapea o se mataupu lea e le tauga-malie, o se mataupu lea e le fia mafaufau i ai le to’atele o i tatou. Ae peitai-matou te talitonu e taua ona talanoaina le mea o loo tupu, ia malamalama i ona tulaga faigata ma ia tatala o tatou mafaufau mo se ala aga’i i luma.

I se tasi faaupuga, e taua ona malamalama lelei i ai o tatou tagata  ma o tatou taitai ina ia tulai mai e uiga i le mea moni. Ia manatua foi, afai e maoni ua tatou pagatia, a’o faaauau pea ona faailoa mai e nei lapataiga, o lona uiga-o loo i tagata le aia tatau e iloa ai. E te ioe i lea manatu? 

Ia manatua foi, o Sione e le o le tagata muamua lea ua na laga nei fesili. I tausaga ua mavae-ua leva ona tuuina mai e faalapotopotoga faava-o-malo e pei o le Faaputugatupe Faava-omalo ma le Faletupe o le Lalolagi ua leva ona latou tuuina mai le anoano o lapataiga ia Samoa e tusa ai ma la tatou aitalalafu i fafo.

I le 2013 mo se faataitaiga, sa lapataina e le Faletupe e faapea o le aitalafu i fafo a Samoa  ua i se “tulaga faigata” ma ua i ai le malo i se tulaga faigata o le soli lea o tapulaa faavae na latou malilie muamua i ai. Ae peitai-e le ona pau lena.

I se taimi e lei mamao atu, sa lapata’ina foi e le Faletupe e uiga i le “tulaga faigata o le aitalafu” lea ua sili atu ai faaunegatupe a le malo i le 56 pasene  o le gaoioiga tau tamaoaiga i tausaga taitasi. O lea tulaga, matou te talitonu-ua leva ona i se tulaga faapena.

O le mea lea-o le a la le mea a le malo o le a fai i nei lapataiga? Faamata o popole i ai? E tusa ai ma lo matou iloa, e tele taimi na aveeseina ai e le Palemia o Tuilaepa ia atugaluga e uiga i le mataupu, fai mai e leai se mea e popole ai i lea tulaga. E tusa ai ma Tuilaepa, e le o le aofai o se faauneatupe a se atunuu e tatau ona popole i ai taitai.

. Ae o le mafai e le atunuu ona totogi le aitalafu. Ma e tusa ai ma le mataupu a Samoa, na ia ta’utino mai e faapea o le tulaga i le mafai e Samoa ona totogi lea aitalafu e malosi, fai mai o loo maua e le atunuu le anoano o tupe maua e totogi ai le aitalafu.

Ia e moni foi! Ae peita’i-o se itu lenei ua fai ma faatiga i le mafaufau. Afai e moni lea faamatalaga a Tuilaepa, aisea la e manaomia ai e Samoa le nono mai pea o isi miliona?  Aisea la ua puta ai e pei o se paluni le tatou aitalafu i fafo mai le $15 miliona ina ua tulai mai le H.R.P.P.- i le $1.5 piliona i aso nei? 

Afai la ua anoanoa’i tupe a lenei atunuu e tusa ai ma le faaaliga a le Palemia, aisea la ua matua saua ai le tau o le soifuaga? Ma aisea ua soona faasala ai tagata e ala i le mata’utia o le tau o le eletise ma isi lava oloa faavae? 

Aisea ua faateteleina ai le mativa ma tulaga faigata i totonu o Samoa i aso nei? A faapefea la tatamaiti e aisi i luga o ala tetele o Samoa? O le a se tala latou te faailoa mai ia i tatou? 

Faafogafoga mai pea!

By Faaliliu e Seagaitumua Tupuola 31 May 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>