O TIA O LE VAVAU O LOO I VAILOA PALAULI-Mai le Tusi o le “Suaga a le Vaatele”

28 July 2016, 12:00AM

O le nuu lenei o loo i ai le “Papa o Sina”-lea e fai mai talatuu-o le Tina o Taotunu. O lenei Papa e taatia latalata lava i ‘autafa o le Alatele o le Malo-i totonu o le Vai. A sua le Tai ona lofia lea o lenei Papa-ae aliali lelei lava i luga-pe a pe le Tai.

O totonu-ga-lemu o lenei Papa-o loo  ai se “Pu itiiti” lea e lofia i le suavai-ona alu ane lea o le i’a lenei o le “Atu a Taotunu”-ua taavalevale ai-ona faapa’ū lea i ai o se vaega o lona alo-lea e igoa o le “motomoto”-o le latou taulaga-osi lea ia Sina le Tina o Taotunu.  Fai mai le talatuu- sa ia Sina se “Pa Fagota”.

O le pa fagota lea e sili ona lelei ia Samoa atoa- ona o le ‘aina. Sa mana’o Sina e ave lea Pa Fagota-i lana tama o Taotunu-lea foi sa fe’ausi mai lea motu i lea motu o le Atu Samoa- e tau saili. Ina ua maua e Sina lea Pa Fagota mai ia Laulu o Falealupo-o lea na feausi ai loa mai lea motu i lea motu- e saili lana tama-e tu’u i ai.

E taunuu mai le fe’ausiga a Sina i le ava o Auvae i Vailoa Palauli-ae vaai atu-ua toe lava o le ulu o Taotunu o aliali mai le sami. I le manatu o Sina-ua malemo lana tama-ma o lea na sau ai loa i uta.

E vaai atu Taotunu-ua toe aau i uta Sina-ma o lea na ‘a’au atu ai loa le tama- e tuliloa lona tina. Peitai-ina ua o’o Sina i uta-o iina na liuma’a ai.

Ua taunuu i uta Taotunu ma iloa ai le mea ua tupu. Ua liuma’a lona tina.!Ona tagi ai lea ma faapea lana upu-“e afua atu i le asŏ-o le a o mai a’u i’a-‘e osi le taulaga ia te oe.”

E o’o mai la i le asŏ-o loo vaaia pea i’a nei- o aga’i ane i le papa lenei o Sina-ma tu’u ai o latou motomoto- ae toe fo’i i le sami. Afai la a e maua se i’a faapenei i se Pa fagota fou-o le faailoga lea o le manuia.

Fai mai talatuu a Samoa-o se i’a faapenei ua  pa’ū ese lona motomoto- e masani ona tuli-aufulu e le i’a o le “Sa’ula.” A tuli la e le sa’ula-ona oso ane lea ua lafi i lalo o le vaaalo-ae alu ane le Sa’ula-ua nofonofo ma faasagasaga latalata mai i le atu. E a le sa’ula e tilotilo mai poo le a le taimi o le a oso ese ai le atu-ae tilotilo atu foi le atu ia-ma-e le toe alu ese lava mai lalo o le vaaalo -ne’i maua o ia e lona fili. Fai mai le mau a Tautai-e leai se tagata alo na te taumafai ona pu’e se i’a faapenei.

E le ona o le fefe e pogai ai-ae fai mai latou-afai e pu’e le i’a lenei-o le taimi lava e pu’e ai ma aveeseina mai le sami, e osofa’i ai loa e le sa’ula le vaaalo.

O iinei la e pogai ai le muagagana faa-Samoa-“O loo tuli mata’i le atu a le Sa’ula.” O tuāmaota o Vailoa Palauli-o loo i ai se afu e igoa o le “Afu-a’au”-lea e tafe mai ai le vaitate i le itu i sisifo o Palauli.

O le mau a lea afioaga-‘a faalogoina se gogolo uiga ese o le “Afua’au”-ona faaigoa lea o le “Vagana,” ma e valo’ia ai le Tau ma Uiga o Aso. O totonu o le faatoaga a Nelesoni- o loo i ai se “Tiama’a tele ma le maualuga-o loo faaigoaina o “Pulemelei.”

O le upu “Pulemelei” o le upu Toga ma e uiga tutusa ma le upu Samoa o le “Tia Seu.” O se Tiama’a aupito i tele lea ma le maualuga.O ona ala i le tumutumu- e fai faa-sitepu i le maa vaitafe lamolemole, a’o le tumutumu-o loo i ai nofoa ma’a e fa i totonu o se li’o e tofu ma le foafoa. O le lautele o le tumutumu o le Tia pe o le 60-80 futu- ma a tu ai se tasi- e toetoe lava a papa’i lona ulu I  tumutumu o niu.

O le vaai mai luga o lea Tia- e taatia fua atu lava le vainuu ma o soo se itulagi e ono auala mai ai le fili-e le mafai ona lilo. O le mau a Palauli e le o iloa pe mafua mai fea lea igoa o “Pulemelei”-aua e tasi lo latou talitonuga-o le Tiama’a lenei-sa afio ai Lilomaiava Nai Vailiilī. O iinei foi sa faaaogaina tele e Lilomaiava i taimi o taua i Savaii.

E le’i fauina e ni tagata Toga lenei Tia e ui lava ina sa i ai tagata Toga i Samoa nei- i aso ua mavae. E talitonu Palauli- e peiseai a le mautinoa le talaaga o se mea -ona faapea lea na fai e tagata Toga. E le’i mafai e Palauli ona faamatalaina le uiga o nofoa ma’a e fa-ia e tofu ma le foafoa- o loo i le tumutumu o le Tia. O gauta o le Tia Seu o Lilomaiava Nai Vaiiliilī-o loo ta’oto ai se tasi o Mataaga o aso anamua.

O se Pa-maa tele lea- ua faaigoaina o le Pa-U’amea. E le o fausia i ni u’amea, ae o le malosi ma le mata’utia o lenei Pa ua pogai ai lea igoa.

O le taofi taatele e pei ona faamauina i le Tala Faasolopito- o lenei Pa U’amea-o le nofoaga tonu lava lea- na tau ai le taua i le va o Malietoa Laupepa ma Malietoa Talavou. E faapea le tala o ‘autau lava a Malietoa Laupepa na latou fauina lea Pa-ma’a tele. 

O lona fausaga na fuafua ina ia le mafai ona osofa’ia e le fili. E to’atele ‘au-tau a itu e lua na maliliu i lenei taua- ona o le malosi tele o ‘autau a Malietoa Laupepa e puipui lenei ‘Olo-ma o lea ua faaigoa ai lenei Pa-Maa Tele- o le Pa U’amea. O le Pa U’amea e taoto tonu i le va o le mauga o Mafane ma Palauli. E le mamao foi mai le Mauga Silisili-ma o lona itu i sauté -e le mamao ma faatoaga a Palauli-peitai i le taimi o lenei suesuega-na faatoa maua ai le vaega i matu o le Pa U’amea.

O le vaega tele o lea Pa i le itu i matū-ua solo i lalo ona o le tele o manu papalagi Aivao atoa ai ma le vaega tele o le vaomatua na faaleagaina e afā. O le maualuga o le Pa  Ma’a pe tusa lea o le ono futu-ae o lona lautele e 10 futu-ae o lona umi e afua atu i Palauli-ae gata i gauta tonu lava o Safotu- i le mea tonu lava lea sa tu ai le “Tolua’i’ava” lea na lia’i e le tama o Mausautele.

O foliga vaaia o se vaega o lenei Pa-e mafai ai ona tatou mautinoa le tomai ma tatou iloa ai faale-mafaufau le soifuaga o tagata i aso ta’itasi o lea vaitaimi.

O le taofi o le Tusitala-e ui ina o se galuega tele le taumafai e teuteu ma faamama lenei mataaga, ae afai e ono mafai ona faatino lea tulaga-o se mata’aga uiga ese lenei ma le mata’utia lona aoga-aemaise ai o se meaalofa lea i tupulaga fai mai o Samoa i le lumana’I ma le Turisi a Samoa. O le itu e aupito i taua- o lenei Pa ma lona fausaga.

E pei ona ta’ua-o le tino atoa o lea Pa-e fausia i le ma’a-ae o ia ma’a-e peiseai na fua i se fua e tasi. O le paega o ma’a e pei lava o le piliki fau fale. E tutusa itu uma toe lamolemole. O lona uiga, e le o se galuega na fai i se tausaga  e tasi ma o le mea ua mautinoa-e to’atele i latou na fausia le Pa U’amea.(E toe faaauau atu)


28 July 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>