O LE MAU A PULE-THE MAU MOVEMENT-1926-1946

28 June 2016, 12:00AM

Tapena ma Tuufaatasi e Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua mo le Samoa Observer

Na tusi Forbes ia Nelesoni ma fai atu i ai o le a faafetaia e le Malo se faaiuga mai ia te ia-e amata mea  i le faatinoina o tiute masani tau sitiseni e aunoa ma le tau una’ia.”

Ae ui o lea-e ao ia te a’u ona ‘ou faailoa atu ma le manino e faapea- e tusa ai ma le mataupu tau le soli o le tulafono poo se isi lava taumafaiga tau faiga tete’e i totonu a le teritori, o le a le faatali le Pulega ma le Malo i le fai o laasaga e ono tatau ai-e faatumauina ai le tulaga to’afilemu o loo i ai nei-atoa ai ma le tulaga lelei i totonu o le teritori.

O lea tusi- sa le taitai ona  popole i ai Nelesoni-talu ai-e tusa ai ma fuafuaga mautu tau tulafono ma lona faatinoina-sa faigofie lava ona soli ai le tulafono-ma o lea na faafe’iloa’i atu ai o ia i se faipule o le Palemene a Aukilani-o ia lea na ia faia se fuafuaga mo se fono i Ueligitone ma Forbes ma Berendsen. Sa faamanatu atu e Nelesoni ia Forbes- le mea na tupu ina ua toe taliu atu Smyth-ma na tapā ai aiaiga o lona toe fo’i atu-ae sa matua faigata tele:”e le o’o lo’u paoa e taofi ai soo se tasi e leai sona pemita e sau ai i Apia ma te feiloa’i.

O a’u o le Samoa, na ‘ou fanau ai, o loo i ai fo’i lo’u aiga, ma o’u tagata, ma a’u uo ma la’u pisinisi. E le mafai ona ‘ou taofia tagata pe a manana’o matou te feiloa’i-ma mai le avea ma tagata solitulafono-tusa lava pe ou te mana’o i ai pe leai.Sa alofa Forbes ma loto fesoasoani ia Nelesoni. “Sa ‘ou nofo ai iina mo le toetoe lava fa tausaga ma faitau le Samoan Guardian. E le o faaalia ai iina soo se ituaiga lelei o faiga-uo; poo se taumafaiga ina ia malamalama i lo matou manatu.

O taimi uma lava e faasaga tau ai i le Malo ma sina mea tau faiga sese. Fai mai Nelesoni -ua le mafai ona onosa’ia le le talia o ia tulafono i totonu o Niu Sila- ae aumai faaaoga i totonu o Samoa.”

E le faigofie ona una’i tagata o Niu Sila e pei o tagata o lo matou atunuu moni,”o le tali lea a Forbes. “E tatau ona outou faamasinoina tulafono e tusa ai ma lo latou tulaga talafeagai ma le aoga.”Sa faaauau pea ona musuā Forbes  i le faagasologa o le fono, ma na faaalia manino ai le tete’e o Nelesoni.

A’o tuua e Nelesoni le fono-sa na fesiligia Forbes pe mafai ona ia faa-avanoa atu ni tusitusiga i le lima puupuu(shorthand) na faamaumauina ai taualumaga o le fono, ae sa teena e Forbes. Ina ua pa le tala e uiga i le amio a Forbes, e o’o lava ia i latou na tete’e i le Mau-na latou lagona- na ia faaalia se uiga o le loto ma’a’ā.

O se tasi o uiga faapena o le nusipepa e lomia i Sini o le Pacific Islands Monthly lea na amata ona manatunatu- pe le o le uiga o Niu Sila ua mafua ai ona faaauau pea le Mau. Mo se fuafuaga lelei, na ta’ua ai foi e faapea na una’ia Nelesoni ona o le inoino ia Niu Sila, ma ua tusia ai se tali e le manino mai ia Nelesoni: “E le o pulea a’u e le inoino ia Niu Sila-ma e leai lava se mea faapena.

Ina ua mavae le lima tausaga o lona faa-aunuua iinei-ua ‘ou maua ni mea se tele- ou te fiafia ma ofo ai i totonu o le aunuu, ma maua se sootaga faale-uo ma Samoa-lea ou te matua faaaloalo tele i ai.

Ae peitai-ou te matua inoino lava i le agaleaga, sauaina ma le pagatia o o’u tagata ma o’u sootaga tau toto i Samoa-ma ua matua faatumulia ai a’u i le inoino ia i latou na mafua ai. O Tapenaga mo le toe taliu mai o Nelesoni na faatino i le 1932 -faatasi ai ma le tapenaina e le Mau o le onosefulu fautasi mo le faaaogaina, e 6,000 failauga ma tamaalii, ma se sauniga tele o le ‘Ava faa-Tupu i Vaimoso. Sa tusi atu Faumuina ma Mata’utia ia Hart ma talosagaina se faamaoniga o se amio pulea mo i latou uma o le a auai, ae ua le gata ina fai ina ia mautinoa e Hart- o le a leai se faalavelave-pe afai e tausisia pea tulafono a le teritori.

Sa popole Nelesoni i se mea e ono tupu mai talu ai lona toe taliu mai, ma o lea na ia tusi mai ai ia Faumuina-ma talosagaina o ia ina ia toe faaitiitia teisi le sauniga o le feiloaiga.

O Ianuari 1935-na tutupu ai ni mea tau polokiki i Niu Sila ma foliga mai ai- o le a tulai mai ai se faalavelave tele ina ua mana’o le Malo e siitia le fua faatatau o le faafesuiaiga o tupe i le va o le pauni a Niu Sila ma le pauni a Peretania. Sa teena e le Minisita o Minisita o Tupe o William Downie Stewart lea fuafuaga ma faamavae ai loa.

Na foliga mai la- e ono pa’ū ai le faigamalo-ma o le a manino ai le vaai a Nelesoni i le taua o le nofo ai pea i Niu Sila- pe a tula’i mai lea tulaga. i le Pati a le Leipa-lea e alolofa i le Mau- o le tulai mai o lea tulaga-o se avanoa lelei lea e manumalo ai.

Ae ui lava ina sa sasa-pala e tulaga faigata, o lea sa tumau ai pea le faigamalo a Forbes-a’o faagasolo pea le taimi o Nelesoni-ma ina ua na matua misia lava Samoa- o lea na tonu ai ia te ia -o le a toe taliu mai ma Gurr.

E tete mafuaga tatau a Gurr e tatau ai ona toe foi mai-ona ua matua pagatia lava o ia mai le filafriasis-ma e le o toe umi sona taimi. O le manatu faaalia la lenei o le Mekasini-“O paoa taua ua tuuina atu i lima o alii atonu- e aoga ona latou pulea tagata uli o Aferika, ae matua leai lava so latou iloa poo se malamalama i le tulaga maualuga o tagata Polenesia.

28 June 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>