Samoa ne’i Galo Talatu’u ma Tala o le Vavau a Samoa - LE VAI O LE TAMA

25 April 2016, 12:00AM

E pei o se lamepa lotolotoi i le pogisa, ma o le a le-mate le susulu o lona malamalama e ofaga iai mafaufauga o tupulaga au i luma o Samoa 

O nisi nei o Tala ua ‘oto mai le Tusi, Samoa Ne’i Galo (Volume 1) sa tu’ufa’atasia ma fa’amaumauina e le Matagaluega mo Tupulaga, Ta’aloga ma Aganu’u, ua ‘auina atu e lau Nusipepa, le Samoa Observer aua tupulaga ma le mamalu o le atunu’u e pei ona fa’ananau iai. O nei tala, o le a ‘auina atu i vaiaso ta’itasi. 

LE VAI O LE TAMA

Upu Tomua:

Ua o se galu na ona faafua ae le fati. E na ona saua i le ea le faalogo, ae le mautinoa lelei. O le taofi lea e uiga i le ‘autu o lenei mataupu. Ona tupu lea o le lagona e ao ona sailia se faamatalaga moni.

O le su’esu’ega i ni tusitusiga faamaumauina, ua iloa ai e leai se Tusitala ua ia tusia se mau vagana ai e sa pueina ata o le “Vai o le Tama”. O le nu’u o Amaile i le Atu Aleipata o le motu o Upolu, o le nofoaga lea o i ai le vai lenei. O Aleipata, o le itu lea i matu sasa’e o le motu o Upolu i Samoa. O ona laufanua lafulemu ma e iligia pea e matagi malu e le aunoa. 

Faapei ona nauta’i le mutia i le sau e foliga fo’i i ai finagalo ma taofi logomalie ma eseese o nisi nu’u aemaise Aleipata, o ai e ou le tala, ao fea o iai le Vavau: “Vai o le Tama”

O le tala:

“Ta fia pa’i i Vai o le Tama”

Sa lalama Tagaloaalagi ma lona toalua i se tasi po, na amata i gatai o le nu’u o Ti’avea ma faasolo atu ai i le talafatai i sasae. O ia aso o feagai le faletua ma le maitaga tau fafine. Na faafuase’i ona faa-tiga le fafine ma ua fanau i luga o le papa. Sa le mamafa i ai le finagalo o Tagaloaalagi aua na o se alualutoto, ona tuu lea i luga o le papa a ua fo’i i le po. 

Ua ao, ua faaifo ane manulele o le tuasivi agai i le tai mo sailiga o ni mafua o le taeao o loo tamosi i le fogatai. 

Ua ‘apelepelea luga a’e tonu o le ‘alu’alutoto i gogo o loo tau fai tagi. O nisi manu sa faapau’u ifo ma tuutogi i le ‘afu’afu o loo taatia. 

Mulimuli ane, ua gaoioi le pepe ma ua maina ae le leo iivale o le pepe meamea. O se tasi mau o le tama lea sa tausia e nisi ilamutu o Tagaloaalagi ma sa ola ae ai i lea ogavao i le talafatai. 

O aitu poo ilamutu fo’i nein a latou uluai faaigoa le tama lenei ia “Tu’u togiagogo”.

O le ola a’e o le tama ua le ese fo’i ma se uiga faasaualii e pei ona faamatalaina lona faafailelega. O se aso fo’i e usu seu se faiva o le tama aga’i i sasa’e a o’o fo’i i le po ua alu se lamaga. Ona ite lea o Tagaloaalagi e le taumate o le alualutoto na lafoa’i lea ua tupu ae ai le tama nei. 

“Poo fea na tu i ai faiva o le Tama?”

O le gataifale o le nu’u o Amaile ma Samusu sa matua i ai le tu’u, ma ua masani ai i lea aso ma lea aso. O le tama, sa lei fiafia e feiloai i ni tagata, o le ala lea sa ‘alo’alo ai ma fealofai i vaai i le fegasoloa’i o tagata. I le o gatai tonu o le nu’u o Amaile e i ai se Ana o puna mai ai le vai. Sa fale i ai le alii lenei ae sa le iloa e tagata o le nu’u ma sa latou le iloa fo’i se punavai. 

Sa ‘a’auina e Tagaloaalagi lana masaga teine e saili le tama in aia latou malaga ane i le lagi tuaiva. O Ila ma Tualalafa poo Tualafalafa fo’i le ta’u a nisi, o igoa ia o teine. E le matea na matua faatapito ona saili solo i le gataifale seia o’o lava i gatai o Amaile. Na segia mauli ma tete’i tama’ita’i ina ua la vaaia se alii o loo ta’eleele i totonu o le ana, o le puna lea. 

 

“E leai la se isi o le tama la lea, o le atalii lava o lo ta tama”, o manatu ia o teine.

Sa taumafai teine e taofi le tama se’i o latou tautala. Ae peita’i e le gata ina musu ae le fia feiloai fo’i i tama’ita’i. E a Ila ma Tualalafa e tau taofi le alii ae a Tuutogiagogo e tata ese ona lima ma ia mamulu ese ae alu. 

Ua ‘avea le vavao ma tapisa o mumufaloga na logo a’e ai i’uleo i tagata o le aai ma ua alu ifo le tuli se’i vaai pe se a o loo pisao nei. E le tatali e tama’ita’i le malosi o le tama ua vaivai fo’i Ila ma Tualalafa, aua ua leva ona faataugagase le tauiviga. O le vaivai o le masaga pei ona ta’ua, ua fai ma faitotoa na segia ese ai o la ola ua liuma’a uma i la’ua i totonu o le Ana, o le punavai lava lea. 

“Vai o le Tama, mafua i se a?’

Na feauga le lologi ane o tagata, ae vaaia loa le tama ua savali aga’i i le mulivai o lo’o tafe atu i le sami. Sa fono nisi o le nuu i le tama ina ia faatali ma liliu ane mo i latou, peitai e le gagana le alii a ua savali pea aga’i i le talafatai i sisifo ma mou malie atu lona tino. Sa vaaia e tagata le vai aua latou te le’i iloa anamua atoa ma ma’a tetele e luau a tutulala’i ai i totonu o le vai. E tasi le upu ua musuva ai tagata o le nu’u a’o ai le igoa o le tama, o le tali ma le gagana “se o le tama lale ua alu atu”. O upu ia ma le lagona maofa o le nu’u. 

Amata i na aso, ua ta’u lava le vai lenei “O le vai o le Tama”, le alii o Tuutogiagogo. O le molimau a le afioaga o Amaile o maa tetele e lua sa i totonu o le Ana o le punavai ua faaleagaina i le malosi o galu fafati i taimi o afa ma peau. O Ila ma Tualafalafa na sa liuma’a ai e tusa ma le taofi. O se vai malu ma le manino, e faaaoga fo’i mo vai taumafa, ae o se taelega logo i tino lona malu pe a taele pe auau ai fo’i. le mafuaaga fo’i la lea o le upu – “Ta fia pa’i i vai o le Tama”, ona e tupu ai le malosi faafouina pe afai e taele ai. Anamua, sa pumo’omo’o ma vaiti le vai, ae talu ai o galu malolosi ua faaleagaina ai, atoa ma le lautele pei ona ua i ai nei. 

“Le Vai o le Tama o Tuutogiagogo i le nu’u o Amaile”.

Manatu faaopoopo:

1. E ese le taofi o nisi o le nu’u lava latou e uiga i le vai, e mau nisi o le vai o Tagaloaalagi ma o ia fo’i na foaina le mata o le vai. 

2. I le sailiiliga i nisi o tusitusiga faamuagagana e le o maua ai se faamatalaga e uiga i le upu ua autu i ai le Tala – Vai o le Tama. Atonu fo’i o se uluai tusitusiga lenei ua faia i le mataupu lenei. 

3. Manatu nisi o le ‘au teu upu o Samoa o le upu ‘au’au, “ta fia pa’i i vai o le tama”, e fofoa mai i le vai faamalu o Tamaalelagi, o Mataiva le igoa. Sa mo’omo’o nisi o manaia ma taupou e fia taeele ai, ona saafi lea, “ta fia pa’i i vai o le Tama”.

4. E le faumalo le taofi o le afioaga o Amaile ao le talitonuga, o le tama lava o Tuutogiagogo ma lona vai na mafua ai lea upu ua avea ma ‘autu o le Tala. 

5. I le o manatu faaopoopo ua faaalia ma le ‘ese’esega o taofi o le mamalu o e na tuuina mai le agaga fesoasoani o se itu taua ma le lelei e le gata e faatonutonuina ai le autu, a o le atili mauo’a ai fo’i finagalo ma le silafia e tagata o Samoa. 

Alagaupu:

1. “Fia pa’i i le vai o le Tama”

a) o se faamoemoe poo le naunau o le taofi i se mea matagofie ma lelei 

e) o moomooga o le loto i le fia taunuu i se mea

i) moomooga lelei mo le lumanai 

Uiga o Upu: [ua le aofia ai uiga lasi o upu, a ua faatatau lava i le faaaogaina i le Tala]

‘apelepelea – ufitia atoa, lilofia, punitia atoa, lilo 

Iligia – savili malu, matagi agi malu, saviligia 

Usuusu – alausu, usupo, alafa’i, vave usu

Faatagagase – tauiviga, taumafai atili, falologa

Lalama – faiva, fagotaga, fagogota, faifaiva

Logo i tino – logo lelei, matagofie, faamalie loto 

Maina – maona a’e, leotele faafuase’i, pisao 

Mafua – i’a nini’i o le moana, tama’i i’a laity 

Matua i ai le tu’u – faaiu i ai, gata ai, muta mai ai 

Mumu faloga – tauivi, fefaloa’i, tauiviga, fete’enaiga

Nauta’i le mutia i le sau – naunautaiga 

Na tu i ai, sa fale i ai – mau ai, masani ai, nofo ai, mau, mautu i ai, faamautu i ai 

Segia mauli – faatei’a, te’i, lagona fefe, mata’u, tete’i

Talalasi – taofi eseese, le tasi se mau, eseese manatu 

Tamosi – feasioai, soona fema’aua 

Faamatalaina:

Poualae Ovasene ma nisi o le nuu o Amaile i Aleipata – Upolu

25 April 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>