PULEGA-MALO SOO-FAATASI A SAMOA

24 August 2016, 12:00AM

E ao foi ina ta’utino atu o le sefulu o tausaga o le pulega-malo soofaatasi-na i’u ai ina aafia le to’atele o Papalagi iloga ma le faatuatuaina i upufai ma le pulega o Samoa. 

O nei tagata e aofia ai Faamasino Sili e to’atolu e pei o Cedercrants i le 1890, Ide i le 1893 ma Chambers i le 1897, faatasi ai ma Peresetene e to’alima o le Komiti Faatino o le Eleele Sa-e pei o Pilsach i le 1891, Schmidt i le 1893, Blakelock i le 1897, Raffel i le 1897 na Solofa i le 1899, ma Komesina o Eleele e to’afitu e aofia ai ma le Alii Faufautua iloga mo tagata Samoa- o Edwin Gurr mai le 1892. 

O le isi alii Papalagi o Robert Louis Stevenson-lea sa tele foi lona sao i upufai o le Malo o Samoa i le faagasologa o lea lava vaitaimi. 

O lana tautua ia Samoa mo le lima tausaga, a’o le’i maliu i le 1894-ma o loo tumau pea ona avea o ia ma tagata Papalagi logologoā i tagata Samoa.

 Ae ui o lea, o le Feagaiga i Perelini na alia’i mai ai se malosi uiga ese e manaomia ai le galulue faatasi i le va o Komesina e to’atolu ma o latou Malo, ma sui aloa’ia faava-o-malo e to’alua-e pei o le Peresetene ma le Faamasino Sili, le Komiti Faatonu o le Eleele Sa ma Alii o Samoa.

Ua le ma’alofia le tulai mai o faafitauli.E le gata i lea, ua leai se pule a le Aiga-Tupu o Samoa, o le fetaua’i o tagata papa’e ma le leai o se pulega faatonu maopoopo- lea sa le mafai ai ona faatonu-ma ua faatetele lona malosi. 

Ua tuuina mai e le Pulega-Malo fai-to’atolu se faiga-malo taugata lea na te manaomia ai le maua i taimi uma o fesoasoani tau tupe mai fafo. 

O mataupu tau le lotoifale ia na tulai mai ina ua tuumalo le Tupu o Malietoa Laupepa i le 1898-ma fete’ena’iga tau le toe filifilia o se tasi e suitulaga ia te ia-na toe sasao ai le fetaua’i o le atunuu faatasi ma le fetaua’i o sui konesula ma fuāva’a-tau; lea na faamuta ai loa le pulea o Samoa e Malo Tetele e tolu- ae faavae loa le Komisi Faa-va-o-malo. 

Na faamuta e le Komisi le fetaua’i o itu taua ae fai le maliega lea sa tuuina atu i totonu o le Fono Faavae a Samoa i le 1899-ma faasa ai loa ona toe fai ni Tupu ma se faigamalo e pulea e se pulega fai-to’atasi. E ui ina sa faaauau pea ona lagolago e Peretania le pulega fai-to’atolu-ona o le manatu i e o nonofo i Ausetalia, ae na faaalia manino e le Komisi e faapea-e pau lava le ituaiga o faiga-malo e lelei ma talafeagai mo nei atumotu, o le tasi lea o le faiga o le faiga-malo- e mautinoa ai le manuia ma le filemu-o le Malo lea e tasi lona pulega. 

Ua sologa lelei le pulea e Amerika-o le Taulaga i Pago ma ua aloa’ia foi e Malo Tetele e tolu-atoa ai ma le tulaga malosi o Siamani e fai ai fetuunaiga.Ua faamalosia atili Peretania ina ia solomuli ese talu ai le Boer War i le 1899 ma le tulaga lē ma’alofia o le ono mafai e Peretania ona fai se sootaga e tete’e atu ai isi malo o i totonu o Europa. 

O le musu o Ausetaralasia e faatiga i le faiga-malo ma latou folafolaga le taunuu-e pulea le Atu Solomona ma Toga, atoa ai ma le tuu avanoa o Siamani i le mana’o o Peretania na te pulea Aferika-na tua i le vaevaeina o Samoa i le va o Siamani ma le Iunaite Setete. 

O lea na sisi ai loa le Fu’a a Siamani i Mulinuu i le aso 1 o Mati 1900. Sa manatua lelei e Misimoa e faapea o se vaega tele o le Eleele Sa o Apia i le 1890-sa leai ni auala, ala laupapa, nofoaga e fai ai fonotaga, falepuipui poo isi lava mea sa tatau ona i ai. 

E le gata i lea, a’o faagasolo le 1890-sa le faamanuiaina taumafaiga a le Pulega fai-to’atolu- e una’i le faavaeina o se nofoaga mo Papalagi, aua o le faitau aofai o tagata mai fafo i Apia sa na o le 260 i le 1895….., sa leai foi se uafu lelei i Apia i le 1895, leai se a’oga mo tamaiti uma, leai ni masini tinei-mu, leai ni auala savali lelei, ae lima faamasinoga sa i ai e su’esu’eina solitulafono tau le faa-oo-lima.

I le 1899 o le faamatalaga lenei a Sir Robert Stout e faasino i Apia: “O le ala autu pe afai ou te faamatalaina-e faataamilo solo i le matafaga e le atoa lona lapotopoto ma e eseese lava lona lautele mai le sefulu futu i le fasefulu futu, pe o le lua sefulu futu.

24 August 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>