O LE ‘OLO O VAOMANOGI I LUATUANUU

23 June 2016, 12:00AM

Ua le masino le tele o tausaga o tatou taofi pea i le mau-o tagata Toga na fausia lenei ‘olo. O tagata Toga ia e faapea- sa latou pulea Samoa e afua mai le T.A. 900-1250. E le faigofie foi ona faagalo lenei mau aua ua le gata ina tusia i le tele o tusitusiga-ae o ia tusitusiga- ua uma foi ona faasalalau atu i le lalolagi atoa- ma ua a’oa’oina ai le to’atele e o’o lava i tama fanau a Samoa.

Ae peita’i, talu mai le taimi na faatinoina ai lenei su’esu’ega, o lea ua tulai mai nei se tasi o mau- e ono mafai ona faapea- e talafeagai-talu ai-o loo maua ona pine e o’o mai i le asŏ. O lenei la mau-e le o se mau na pua’ina mai le agi fisaga o le matagi- pe na faalogo ai i nofoaga faitele-ae o se mau na fofoa mai le sa’ausi o le tofā saili ma le suaga a le vaatele- e ala i le faafesaga’i lelei ma le ‘Aufueloloa o afioaga i ona maota ma laoa faitauina.

O le mau lava a Seiuli ma Luafalealo, Lauofo ma Upu i le Amomua.

Fai mai le mau a le Afioaga-o le ‘Olo lenei na fau e le itumalo o Atua- i le taimi o va-tau ma le Tuamasaga-talu ai o la tuaoi eleele. O le Ta’ita’i o Vaega’au a le Tuamasaga o Malietoa Falefatu- a’o Tuiatua Fotuitama’i le Ta’ita’i o ‘Au a Atua.

O le taua lenei- e ta’ua- o le “Fasitele” ma o le feto’aiga muamua na to’ilalo ai Atua. Ona si’i mai lea o le tuaoi i le nofoaga e igoa o Asusu i Salelesi- i le itu i sasa’e o Luatuanuu. E le’i faamalieina le Tuiatua ina ua to’ilalo-ma sa faanatinati loa tapenaga e toe sosofa le tuaoi ua fai.

A’o Malietoa Falefatu-ua faamalieina lava i le tulaga ua i ai -ma ua faapea lona finagalo-“ailoga e toe lagaina i se taimi vave le to’ilalo o Atua? Peita’i, sa le faapea le finagalo o le Tuiatua-ona e le’i mapu i le matuitui o le to’ilalo. Sa faalilolilo pea ona fai tapenaga a le Tuiatua ma ua amata ona taunuu atu faailoilo -‘au a Atua i le ‘olo- e ala mai sauté poo le itu i uta.

A’o faagasolo pea ona taunuu atu ‘Au a Atua-sa o’o atu ia Malietoa le ta’u- ua taunuu vaega’au a Atua ma ua latou nofoia le ‘olo. Ua faaletonu le finagalo o Malietoa-talu ai-ua na le silafia poo fea na ala atu ai ‘au a Atua i le ‘olo.

Sa faanatinati loa ona o’o atu Malietoa i Luatuanuu i ana fuāva’a-ina ia faailoa atu i le Tuiatua- lona tomai i taua i le sami. Peita’i-e taunuu atu Malietoa-e leai se va’a o le Tuiatua o tuutaula i Luatuanuu. Ua vevesi solo le alii i lona faaletonu, peita’i, e le’i lilo lona faaletonu i le matau mai a Vaega’au a Atua- ia ua i luga nei o le ‘olo.

Ua leai se tonu lelei i le finagalo o Malietoa, ae ua nanati atu nei i ana vaega’au ma ua amata loa ona osofa’i Atua-e ui atu i le tuasivi ma vanu loloto. E le’i faigofie ia Malietoa ma ana ‘Au lenei osofa’iga.Fai mai le tala-o le toatele o ‘au a Malietoa-sa fetolofi i o latou tulivae ma fe’a’ei i luga.

O le faigata tele o lenei osofaiga- na faaigoaina ai lea vaega-eleele o “Olotuli.” O le taeao po o le aso na soso’o ai- na taunuu ai vaega’au a Malietoa i le ‘olo ma tau ai loa le taua. O se taua vave ma le tele o le toto masa’a-talu ai le maoa’e o le tomai o ‘autau a Atua- i luga o le fogaeleele.

Ia silafia fo’i- e fita le ala na uia e vaega’au a Malietoa-ma o le taua lenei o loo ta’ua i mau a le afioaga o Luatuanuu o le “Taua o le Taeao Fua.” O le taunuuga-na toe si’i le tuaoi o Atua ma le Tuamasaga mai Asusu i Salelesi i sisifo- i le mea e ta’ua o “Muliapoaifasa”po o le vaitafe lea e i totonu o le afioaga o Laulii-o se vaega lea o le Tuamasaga-ao ona faalupega-o loo faatau aofia ai upu o Atua ma le Tuamasaga. O lenei foi ‘olo-e tele ona igoa sa faaigoa ai.

O loo faaigoaina e le Afioga a Iiiga Pisa i ana tusitusiga o “Sauofafine” lea na sulufa’i i ai Tupua Tamasese Titimaea ma ana vaega’au- ina ua to’ilalo ia Malietoa Laupepa-lea na faatafea i Sailusi ma Asi Tunupopo, La’ulusa, Tuiletufuga ma Mauga Manuma o Pagopago. O le pito i sasa’e o Luatuanuu i le sami- o loo i ai ni ma’a tetele se lua-ua faaigoaina o- Utuma ma Utumau’ū-ia na malaga mai Papatea.

Na ala ona malaga ese ona o taua sa fai i le va o Tui Pulotu ma tagata o Papatea. Fai mai le tala na alu Lagi le afafine o Tui Pulotu i le tasi ato e ta’ele- ae tu’u-feanu i ai Utuma ma Utumau’u. Ona pogai ai lea o le upu “anuilagi.” Ua to’atama’i tele Tui Pulotu ma tau ai loa le taua ma tagata Papatea. Ona sosola ai lea o le ulugalii o Ulu ma Malautea- ma le la fanau. Na muamua lava sosola tama o Utuma ma Utumau’u i Samoa.

Ona malaga mai ai lea o le ulugalii i Samoa e saili tama. A’o tama-na taunuu i Luatuanuu ma ua liuma’a ai. E vaai atu le ulugalii o Ulu ma Malautea-ua liuma’a tama, ona faapea foi lea ona liuma’a ai ma i la’ua-i le gutu o le ava i Fagalii ma ua ta’ua nei o le “Maatulua.” Fai mai le tala- o Pulotu ma Papatea- o atumotu ia sa i ai i tala atu o Fiti-ae peita’i-ua magoto i le moana.

O Luatuanu’u foi e i ai lana i’a (anae) lea fai mai le afioaga- na aumai i Samoa nei mai Fiti- e Sinalefiti le alo o Tuifiti.Na malaga mai Sinalefiti ma ona tuagane e to’atolu, o Lua, Tua ma Nu’u ( i latou ia na maua ai le igoa o le nuu). O lenei i’a-e a’e ia Iulai e o’o ia Novema. A o’o i le aso e a’e ai-ona sauni lea o pa-i’a i le uaea fai pa-moa.

E afua mai lea pa i le gutu o le ava- se’ia pa’ia le matafaga-poo le vaega lea e tu ai le fale o tautai. I le va o le fale o tautai ma le gutu o le ava-e faataamilo ai le pa-uaea- ona aga’i ai lea i le matafaga. O iinei la e ta’oto ai le muli o le pa- e nofo ai le i’a-a’o le’i fagotaina. A sau le i’a, e ui mai le ava- ona tau loa lea i le pa- ona alu ai lava lea se’ia pa’ia le muli o le Pa.

A’o aga’i mai le i’a- a ua i ai le tapuaiga e aofia ai le “Matuaofaiva” ma le Aiga Tautai. Ona aumai ai lea o upega fou- ua tuu i le totonugalemu o le fale- ina ia faapa’iaina. Ua aumai foi mea taumafa i ato fou, valusaga, pa’u fa’i ma mea uma lava  sa faaaoga i gasesega.

Ona aumai ai lea o le ‘ato faapitoa o loo i ai le Talosā ma le Popo-ma-sua  e tasi- i luma o le Matuaofaiva. Ua avane foi ma “Upega Pupuni.” O nei mea uma- e aumai i luma o le Matuaofaiva- e le ‘aumaga ia e savavali mai i totonu o le maota i se laina e tasi-ona tūtū lea i se li’o -ma tuu faatasi mea uma i lalo i le taimi e tasi. A uma ona faapa’ia ia mea uma-ona alu loa lea o le solo aga’i i le sami -e ta’ita’i e le Matuaofaiva- e fagota le anae i upega.

O soo se i’a e oso ese- e sapo i upega. A lava i’a ua maua-ona aumai uma lea i luma o le Matuaofaiva-o ia lea na te faia le tufa i le ‘aufai-lotu ma le Aiga Tautai. Afai e sau le i’a ma toe mou atu-e le mafai ona taumafaina le Talo-sa se’ia vagana ai ua toe fo’ mai!

23 June 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>