Samoa ne’i Galo - Talatu’u ma Tala o le Vavau a Samoa

21 March 2016, 12:00AM

Talatu’u ma Tala o le Vavau a Samoa

E pei o se lamepa lotolotoi i le pogisa, ma o le a le-mate le susulu o lona malamalama e ofaga iai mafaufauga o tupulaga au i luma o Samoa

O nisi nei o Tala ua ‘oto mai le Tusi, Samoa Ne’i Galo (Volume 1) sa tu’ufa’atasia ma fa’amaumauina e le Matagaluega mo Tupulaga, Ta’aloga ma Aganu’u, ua ‘auina atu e lau Nusipepa, le Samoa Observer aua tupulaga ma le mamalu o le atunu’u e pei ona fa’ananau iai. O nei tala, o le a ‘auina atu i  vaiaso ta’itasi. 


O LE TATAU I SAMOA

Upu Tomua:

O le tatau (pe’a) o le faiva lea e mamanu ai tino o tamatane Samoa. Ua ta’ua lea o le tagatatau. O le sailiiliga e ese le mau a le atu sasae, ese fo’i le taofi o le atu sisifo o Samoa. 

Afai o le taofi o sasae (Manua) o tama’ita’i e tolaua na folau mai Fiti e ona le faiva ta tatau, ua lelei fo’i lea taofi. E mafuli le talitonu o Samoa, e le se faiva na ulua’i fofoaina i laufanua o le atunuu, ae mai nisi motu o le Pasefika. Ae tasi lona, faapefea ona manino le feso’ota’i atu i le gagana, le Fiti ma le Samoa? E mau nisi, o tama’ita’i itulua o Taema ma Tilafaiga, sa i Fiti, ma la maua mai ai le taina o le tatau. 

Sa feiloa’i atu ni sailiiliga i nisi, e o gafa ma le faatinoga o le Ta Tatau. Ona faaalia la lea, e moni, e mai Fiti le faiva ta tatau, ae i ai fo’i itu e fete’ena’i ai le taofi. Muamua, o le igoa ipu a le tufuga Logotaeao. O lona lua, o le pese na usuina e le ‘aufolau, aua o upu o le gagana Samoa. “E tata fafine, ae le tata tane”.

Atonu e i ai ni alii Tusitala na tusia ni fa’amatalaga i le tagatatau. Ma, o loo faapea fo’i ona le tasi ai le silafia o lenei Talatu’u a Samoa. Ai lava na mafai ona femalamalamaa’i tagata o motu o le Pasefika, aua na ta’asaualii ma itulua le lasi o tupuaaga i po o le Vavau. E faamaonia, o gatai o Falealupo i Savaii, na ulua’i tau ane i ai teine na malaga mai. O i ai le ma’afaisua na mafua ai ona sese le pese i le tofuga o le faisua. 

Ae ui ina mau ‘ese’ese itu o le atunuu i le amataga o le faiva po’o le galuega ta tatau, ae o le o’o mai i Samoa, o Falealupo lava ma lona fataifale na ulua’i taunuu i ai. I le o lea, o le a faaalia ‘auiliili taofi e uiga i lenei Tu. 

 

O le Tala:

“E motu le ula, motu le fau, ae e te alu ma le tatau i le tu’ugamau”

O le tatau, o le Tu ma le Aga mai anamua a Samoa. E tele motu o le Pasefika na auvasa i ai tama’ita’i o Taema ma Tilafaiga. O ia uiga o tama’ita’i, e lautala ai le ‘aupopoto o Samoa i ana Talatu’u ma Tala o le Vavau. Atonu ua malamalama lelei tupuaga, o tama’ita’i e afua mai ia Saveasiuleo ma Ulufanuasese’e. O malaga a ia tama’ita’i e afua mai ia Saveasiuleo ma Ulufanuasese’e. O malaga a ia tama’ita’i, e le na o le maumausolo, ae na tutupu mai ai ni itu taua. Nisi la o ia itu, o le tatau lea ua sapi ai Samoa, mai po o le vavau e o’o mai i nei ona po. 

 

Taofi Muamua:

Na tuua le motu o Tutuila e teine, ona folau lea i Manua. Liliu mai Manua, ona aga’i lea i le atu Fiti. Sa fa’auo teine Samoa nei i tama’ita’i Fiti e toalua, o Tupou ma Filelei. Faapea la o teine Fiti nein a la tu’uina ia Taema ma Tilafaiga le ‘ato au ta tatau, e fai meaalofa ai a’o le’i taliu mai Samoa. Sa faatonu foi i laua i le faaaogaina o ia mea mo le taina o tino o tagata. 

O tu’utu’uga nei a tama’ita’i Fiti ia Taema ma lona uso o Tilafaiga. Ia tata fafine ae le tataina tane. Ona folau mai loa lea, ma lagi le la pese. O le ‘ato au lenei, mai Fiti ma le vasaloloa. E tata ai tatau a tagata Samoa. Ia tata fafine. Ae le tata tane. 

O iai se manatu i upu tomua – Pe faapefea ona feso’otai ma malamalama le na ulua’i tu’u i ai le galuega, pe afai e mai Fiti tamaitai, ona o po o le Vavau sa itulua tagata, atonu fo’i na mafai ona femalamalaa’i ia latou gagana. O le manatu lea o nisi, o Taema lava ma Tilafaiga na la aumaia le tatau i le atu Samoa. 

 

Taofi lona lua:

O teine e toalua na malaga mai Fiti, o la’ua o le fanau a Tuifiti. Na aumai lo la faiva po’o la la’ua galuega o le ta tatau. O le la faamoemoe, ia tu’u e fai ma meaalofa i se tasi e agalelei mo i la’ua pe a taunuu i Samoa. Ona folau mai lea o le fanau a le Tuifiti, ma ua faatutu ane i le itu i sisifo o le motu tele, o Savaii lea. Ua ite fanuaalalo o le motu, ona faatatau tonu ane la lea i le tausiusiuga i sisifo. Ua sina le galu ma vaaia laufanua. A’o folau mai i laua, na usuusu mai lava i le loaloa o le vasa le la pese. 

Tupu le tane, ia toa ma olioli tau, 

Tupu le fafine, ta le tatau, ia fanafanau, 

O au mai le vasaloloa, 

Ta ai tatau a tama’ita’i Samoa 

Ina ua lata i le aau le vaa o tama’ita’i na la vaaia ifo i le alititai se faisua tele. Na faapea ane le na foemua. “Siaula, sei taofi le vaa, tagai ifo oe i le faisua tele, ta totofu ia pe mafai ae sei tali ai lo taua fia aai”. O le tofuga o le faisua na matua lailai tama’ita’i, a ua fai ma ala ua fesasia’i ai upu o le pese. 

Tupu le tama ta le tatau;

Tupu le fafine ia fanafanau, tu’u le tatau

Le pese lenei ua fa’atulaga lelei a tagata Samoa ma fatufatu faasolo. Ua tu’u i ai fatuga logomalie. O le mea ua tupu, ua sese pea le pese ma ua teu loto. Tata tane ae le tata fafine. O le pine fa’amau o le tofuga o le faisua. E o’o mai i le aso, o loo aliali le ma’atele i gatai i le aau, i le pitonuu o Vaotupua i Falealupo. Ua ta’ua o le “Ma’afaisua”.

Sa folau ane agai i sasae o le motu le vaa o tama’ita’i. O Safotu, na afea muamua ma malolo ai i le tulafale o Lavea. Na talileleiina le malaga, ae atonu pen a manatu mama le tulafale. Ua toe faa’auau pea le folauga i sasae ma toe afe i Salelavalu i le itu o Fa’asaleleaga. Fai mai le le mau, na taualoa le aumalaga a tama’ita’i. Na tuua Savaii ae faatutu le vaa i le itu i Saute o Upolu i le itu Safata. O ia ona po, sa iite foi le alii o Sua pei fo’i o nisi o Aliitele o Samoa. Aso o le faanu’upo ma aga fa’asaualii o le Vavau. 

Ua fotumanu ataata o le aso fou. Ao le’i usu le alii o Sua ma lona faletua i galuega i le fa’atoaga, na ia itea, e i ai se malaga mata a afea ai lona maota. Sa ia faatonu lona afafine “Funa, tapena lelei le maota, fola le fale ma talele pola, atonu e i ai ni malo”, o upu ia a le alii. Paga, ua moni le iite a le alii. 

Na to taeao le malaga a tama’ia’i, ma afea le maota o Sua. 

O le ulufale o tama’ita’i, ona fa’afeiloa’i lea e le teine i upu mamalu ma le gagana fa’aaloalo. 

Ua matagofie le maota i le vaai a le malaga. “Pei ua logo taeao po, e se tasi le alii e ou le maota e uiga i la ta malaga”. O manatu ia o tama’ita’i mai Fiti. Ona malolo lea ma tofafa, a ua ta’alise le afafine e logo ona matua pei ona faatonu ai o ia. Sa nanati le gasesega a le alii ma le faletua aua malo. Ua feiloa’i ma feofoofoa’i le malaga ma le alii. E maeu le maualuga o faa’aloaloaga ua faia tusa ma le aganuu a Samoa. 

“Ua malie le faatamalii. Ua malo le aga faa’aloalo i lau Susuga Sua ma le aiga. O la ma meaalofa lenei, o lou matu’upalapala lea”. O upu taumavae ia. O le tunuma lea, o le ato au e ta ai tatau. Ia tata tane ae le tata fafine. Lou vi’i (igoa ipu) lena – Logotaeao. Ia manuia ou faiva. E te manatua ai ma’ua. 

E autasi manatu o Sasae ma Sisifo o le Atu Samoa. O le alii lava o Lefaga, le susuga ia Sua na tuu i ai le galuega ta tatau e tama’ita’i na malaga mai Fiti. Mai po o le Vavau e pai mai i nei ona aso. O Tufuga ta tatau o le atunuu, o Sua lava le fa’alagiga i Upolu ma Laiaifaiva i Savai’i. 

 

Upu Tima’i a le Tufuga:

Tuufau mai oe, o le tu mai le Vavau, te saga oi ea oe, ae pese a’u. 

 

Pesega Taaga o le Tatau:

Ua fepaia’i le au ma le sausau 

Molia le lama ina ia tau 

E isia le ula, isia le fau 

Ae le tofia ai au tatau 

O si au ula e tutumau 

E te alu ma oe i le tuugamau 

 

Alagaupu ua faaaogaina:

1. Ua sina le galu 

- upu fiafia, ua lata taunuu se faamoemoe

-    se galuega ua lamalama faaiu 

-  o le a tini fo’i se malaga, se faamoemoe

2. O le ago e tafia 

- se mea e le tumau

- toe suia se faaiuga

- e le tumau se tonu 

- e toe suia se tonu 

 

Faamatalaina:

Li’o Tusiofo o Siumu ma nisi o tufuga ta tatau ma nisi o le ‘aumatutua o Samoa. 

 



21 March 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>