Samoa ne’i Galo - Talatu’u ma Tala o le Vavau a Samoa

19 May 2016, 12:00AM

O nisi nei o Tala ua ‘oto mai le Tusi, Samoa Ne’i Galo (Volume 1) sa tu’ufa’atasia ma fa’amaumauina e le Matagaluega mo Tupulaga, Ta’aloga ma Aganu’u, ua ‘auina atu e lau Nusipepa, le Samoa Observer aua tupulaga ma le mamalu o le atunu’u e pei ona fa’ananau iai. O nei tala, o le a ‘auina atu fa’asolosolo i vaiaso ta’itasi.

E pei o se lamepa lotolotoi i le pogisa, ma o le a le-mate le susulu o lona malamalama e ofaga iai mafaufauga o tupulaga au i luma o Samoa

Utumou’u ma Utuma

Upu tomua:

Toatele tagata o Samoa e iloa le Tala lenei aemaise o tamalii ma failauga o le atunuu, e mafua lea manatu ona o se upu faamuagagana mai le tala e logolelei pe a faaaoga i upu poo le gagana o lauga. 

O le talafatai o le motu o Upolu i le itu i matu ua taua o Anoamaa, i le va o Luatuanuu ma le nu’u o Solosolo o loo i ai Utumou’u ma Utuma.

O le vaaiga i ia mea, o ni tama’i motu pei o ni mauga, ua foliga o se tolotolo le tasi, ae ua o se tama’i mauga le isi o loo i tafatafa ane o le alatele. 

Ua faatauaina lenei Vavau e tusa ma sailiiliga aua na maua mai ai se tasi o muagagana poo le alagaupu fo’i, ua masani ona taua e pei o lauga, fatuga pese, o viiviiga ma saafiafiaga faauo, masaniga poo ni fesootaiga tau le va fealoaloa’i i lagona o tagata. 

O le matau totoa i ia igoa ua avea ma autu o le Tala, e foliga mai poo se uso pe o se masaga fua ina ua tali uiga faatasi lona faaleoga. Ua tusia e nisi alii Tusitala na suesue mea o le Vavau i totonu o Samoa, ni faamatalaga e uiga i le tala nei. Ua lelei fo’i lea galuega mo tagata lautele, peitai, o loo tuufesili pea nisi e toatele poo fea o iai, fea laufanua o Samoa o loo vaaia ai e o’o mai i nei ona po. 

Ua i ai le taofi o le a aoga fo’i lenei su’esuega e faamanatu atili le silafia e le gata o le Tala ao le nofoaga atoa ai ma le faaaogaina o se Alagaupu na faapogai ona o lenei Tala o le Vavau. 

O le Tala:

“Ua lilo Utuma ae ali Utumou’u”

I le Atu Samoa, e lua ni nofoaga ua ta’ua o Pulotu e tusa ma talatuu o le Vavau. O le faatausi’usi’uga o le motu o Savaii i Falealupo, o ia le Fafa poo Lualoto. Ao le isi taofi, o le atu sasae o Samoa poo Manu’a fo’i, faapea e felata’i ma le motu sa igoa o Papatea, ia Pulotu. 

E manatu nisi tagata o Sasae lava o Pulotu lea, o ina fo’i na mau ai Saveasiuleo ma Tilafaiga ma sa lologo ia te ia malo. 

O Tui ma Pulotu sa fai ma tupu o Pulotu ma ona tagata uma. Ao Papatea na aliitai i lo latou tupu o Tui Papatea Motu nei e lua na tulai mai ai se taua tele i le latou va na mafua ona ua tuufeanu tagata Papatea i le fanau teine e toalua a Tui Pulotu, o Lagi ma Lagi ao tafafao i Papatea ma ona laufanua. O le pogai lea na maua ai le alagaupu, “Ua anu i lagi”. Sa i ai toa iloga ma le malolosi o ia motu, o Elo, o ia lea sa tai’au ia Tui Pulotu ma ona tagata. O Papatea fo’i, sa ta’uta’ua ona toa malolosi, o Utumou’u ma Utuma.

Na avea le mea matavale na fai e tagata Papatea i le fanau a Tui Pulotu ma auala na faalagi ai loa le taua i le va o ia motu e lua. Ua faalogo tagata o Pulotu tagoau ma olioli tau Papatea aua ua latou mate lava ua to’atama’i Tui Pulotu ona o le agaleagaina o Lagi ma Lagi. Sa faapea ona tuu le savali a le toa o Elo i toa ma tagata malolosi uma o Pulotu ina ia nofo sauni e tali le fili pe a tueleele. 

Ua o’o fo’i fafatala ia Utumou’u ma Utuma atoa ma tagata o Papatea, o lo ua sauni Pulotu e tali la latou luitau. Sa faafuasei ona vaaia e Elo ma Pulotu le fuava’a a Papatea ua aga’i atu i lo latou motu, ona totogi loa lea o ituau ma sauna loa e faafetaia’i i le fili. O Tui Pulotu, ua ia faamalosi ma faalae’i atu ia Elo ma le ‘au ua sauna, ona ia faapea ane lea: 

“Aua le talia i le tai, se’i soli le fali”

Ua taunuu Papatea i eleele o Pulotu, ua mataalia fo’i toa o Pulotu ma faatali se osofaiga tutui i le fili. Ua fepa’ia’i itutaua e lua i loto aasa ma le faatau feta’ai o auupega. O Utuma ma Utumou’u sa ta’i’au i ‘au a Papatea, o Elo le toa o Pulotu na ia ta’ita’iina le latou itu taua. 

O le tauga vevela o le taua, atonu na lagona ma ua mautinoa e Utuma ma Utumou’u le malolosi naua o Pulotu, ma ua le tatali le tului atu pea o lea malosi ma saga polili atili ai le pauu o toa ma tagata Papatea. Ua tetele le fasi, ua fola le laueleele o Pulotu i tagata o Papatea, ma ua pei o se matagi agi le solomuli o au a Utuma ma Utumou’u. E tusa ma tala tuutaliga o lenei vatau, ua fano le tele o ‘au e Papatea a ua sosola nisi faatasi ai ma toa e toalua na ta’iau e pei ona taua i luga. 

Le taua lenei na matua leai se tagata Papatea na toe i le motu, ma na faapogai ai le upu ua fai ma alagaupu. Ua matua faapapateaina. Mulimuli ane, na matua saili faatapito loa e Elo ia Utuma ma Utumou’u ina ia faaumatia i la’ua. Sa mautinoa lelei e toa ua malolo nei, e le toe sao i laua ma ua auvasa loa agai i le Atu Sisifo. O nisi tagata na ola mai lea taua, lea na aina ai nisi o motu o Samoa sa tulituliloa pea e Elo ia Utuma ma Utumou’u. Na vaaia e i laua o tuliloaina, ua lata atu Elo ma ana au, ona afe loa lea i uta i le motu o Upolu i le itu i Matu, mo lo latou faasaoina. 

“E sili ona oti i le taua poo le liua mo le puipuia o le mamalu, nai lo le avea faa-tagataotauaina”, ai o ni manatu ia o Utuma ma Utumou’u. Sa le lilo ia Elo le liliu i fanua o le sola’aga ma sa faapena lava ona mulimuli atu i ai. 

Ua le taulau le fia taui ma sui o Elo ina ia fasia toa o tuliloa nei, aua ua vaaia le mea ua tupu. 

Ua tupoupou Utumou’u i le apitagalu ma ua liumaa e pei o se mauga, a ua lafi Utuma i tafatafa o le mauga e lata i le ala. Ua muta le tomai o Elo, ma ua gata le tiliola ina ua liua tino tagata o Utuma ma Utumouu e se mana saualii o Tui Papatea. O ona toa taiau na ia faasagisagi ai. “Ua lilo Utuma ae aliali Utumou’u.” 

Manatu Faaopoopo:

1. O taofi o lenei tusitusiga, o le taua a Pulotu ma Papatea, o le ulua’i taua lea a tagata o le Polenisia i le Atu Sasa’e ma o le mafuaaga fo’i lea o le maua o le upu a Samoa, o le ‘taua’. E faapena mau a nisi Tusitala, Kramer 1902 106, Stuebel 1895:62, Schultz 1980:124 ma Turner 1884:222.

2. E i ai fo’i le taofi, o le taua a Pulotu ma Papatea, ma e na totoe mai Papatea, ia na folau ane i sisifo ma amata nofoia Tutuila, Upolu ma Savaii. O loo faapena fo’i le mau a le alii o Even Hovdhaugen – The land of Nafanua 1987 43-45. O le taofi o nisi, o Pulotu sa pulea e le alii o Tui Pulotu, ma e toafa lana fanau, o Lagi, Misa, Fali ma Ua. E faigata ona mafuli se taofi i se mau e tasi aua e eseese vaitaimi o sailiga, e faapena ai ona fesuia’i talitonuga i tala o le Vavau.  

Uiga o Upu:

[ua faauigaina e pei ona fa’aaogaina i le Tala]

Aliitai – aliitele, aliitaua, aliisili, faauluuluga o tamalii 

Ofosaiga – faafuasei, faapo 

Tutu’i – faafuasei, fasiga tuusa’o 

Faaagi ai – faatupu, faavevesi ai, tau faatupu vevesi 

Fafatala – tala feavea’i, tala i le faalogo, ua maua le tala 

Faasagisagi ai – sasagi ai, mimita ai, neenee, mitamita 

Le tatali – le gafatia, malosi tele, solomuli, le tutu 

Malolo – faiaina, toilalo, nofo toilalo

Matavale – meamataga, faatufanua, amio le pulea 

Saili faatapito – sailiili ma’ea, su’e solo, auiliili solo 

Tago’au ma olioli – sauna tau, nofo sauna, faaaupegaina

Tupoupou – tusasa’o, tu matilatila, iloa lelei, le lilo 

Alagaupu:

1. “Ua lilo Utuma ae ali (ali’ali) Utumou’u”

a) ua faanoanoa. Ua folasia, ua iloa 

e) o ni lagona ootia o se mea ua faaalia ai nisi ae lalagi nisi. Tuuaiina ona o se mea leaga 

 2. “Ua anu i lagi”

a) upu faatauemu, upu faa’amu’amu, ulaula 

e) upu agaaga faafia ‘ulavale, faafiatoa 

3. “O le tomai o Elo”

a) uiga agavaa, atamai, fuafuaga poto ma le lelei 

 e) O ni tomai faapitoa poo le faualuga fo’i 

4. “Aua le talia i le tai”

a) sei to’a lelei finagalo. ‘Aua le vevesi vale, to’afilemu 

 5. “sei soli le fali”

a) Tu laueleele, seia faatasi i le i loto onosa’i

6. “Ua faapapateaina”

a) Matua malaia, fano ma faaumatia atoa (m.f)

 Faamatalaina:

Nisi o le mamalu o tamali’i ma failauga o le afio’aga i Luatuanuu. 

19 May 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>