O LE MAU A PULE-THE MAU MOVEMENT

19 April 2016, 12:00AM

Tapena ma Tuufaatasi e Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua mo le Samoa Observer

O lenei tulaga na mana’omia ai ni nai vaega laiti o leoleo mo le gataifale atoa. O nei la vaega iti o Leoleo- o le a mafai ai ona faata’ape le Mau o loo i totonu o le vaomatua ma mulimuli ane ai loa ona faamalosia e o mai i o latou nuu.

O lenei la fuafuaga na mafua ai ona fai ni vaega-‘au malolosi o leoleo e faia osofaiga i le vaomatua-ina ia mafai ai ona faatama’ia  togalau-api lē tumau o le Mau- ma mafai ai ona latou toe fo’i mai i totonu o latou nuu. Fai mai Blake o lea gaoioiga ua faamaonia lona le taitai ona lava- talu ai le le lava o tagata-ma le faaitiitia o mea e mafai e ana fitafita ona faatino. “Ou te fia faailoa atu-ma matua faailoa atu pea-e faapea- o le galuega ua mafai ona faatino e vaega’au i le laueleele-e matua taua tele.

O le ‘ai e namu lea e matua afaina ai le tino poo le mu i le vevela o le La, ua masaesae o latou seevae ona o le gaoa o ala i le vaomatua-ae sa faaauau pea ona faatino ma le fiafia a latou galuega mo lea faamoemoe atoa. Ae ui o lea-o loo i ai lava se tapula’a i mea e mafai ona ‘osofa’ia e le tagata-ma o nei gaoioiga faaauau pea- ua le mafai ona tausisia i se tulaga lelei ma le mautinoa.

E tatau ona malolo ia alii- ma i le faagasologa o a latou malologa- e faafuase’i lava ona toe fo’i i tua lea tulaga i le mea sa i ai muamua.Sa teena e Holland e faapea o le amio a Blake ua tau le mafai ona onosa’ia. E ese ai mai le pepelo o ana faaaliga faalaua’itele e faapea ua leai se isi mea e mafai ona fai- vagana ai le matua faatigaina loa o tagata Samoa i se faiga faa-fitafita e talafeagai ai; ona faapea ai lea- o se faaaliga-faaopoopo i ai ma se fuafuaga ina ia toe fo’i i le faiga muamua o le faa-mole manava, lea e faatoa mafai ai ona faa-talitonuina ai tagata Samoa e faapea o la tatou faiga faavae e tusa ai ma i latou-o se tasi lea o faiga e matua faasaua lava-lea o le a faaauau pea se’ia o’o lava ina latou si’i-lima mai.

O Ward-ma lana faaaliga faalaua’itele e faapea o le faamatalaga a Blake na fai e aunoa ma le fesiligia o le Malo, i se faiga faalilolilo e auina atu ai faatonuga ia Blake ina ia taofi le faia o soo se isi lava faaaliga faalaua’itele. Sa lomia faasalalau foi e le Auckland Star se talanoaga ma Allen lea na ia ta’ua ai e faapea o alii matutua ua le mafai ona latou pulea le Mau e tusa ai ma sina vaega itiiti-lea e tusa ai ma se faiga faavae tau faiga tau faasese itiiti. O le Mau i le tolu poo le fa masina talu ai- ua matua sili ona saua e tusa ai ma lana amio, ma  mo sina taimi, sa mafai ona ‘ou vaaia e faapea ua lalata mai ni faalavelave, ma na tutupu mai lava.

Ua o’o mai le taimi ua tatau ai ona matua suia lea tulaga atoa i le taimi nei-ona o lea ua tu-laueleele alii o le fuāva’a e galulue faatasi ma leoleo-a leai- o lona uiga o le a le mafai ona faatino le galuega a le pulega. Ua mafai ona ‘ou vaaia lea tulaga-lea sa tatau ona fai ina ua taunuu mai le Dunedin ma le Diomede iinei i le lua tausaga talu ai.

O le aso 19 o Fepuari-na taunuu ai i Samoa le Minisita o le Puipuiga a Niu Sila o John Cobbe-e iloiloina lea tulaga. O se alii fai faatoaga isu malō mai se nofoaga i nuu i tua-na faate’ia o ia i uiga faasausili o Blake ma Allen. E ese ai mai le taumafai e fo’ia mataupu o loo avea ma faafitauli-na ia maua- o ia alii e to’alua ua matua o atu lava i tua e faatupu se tulaga mata’utia ma le ma’ale’ale. Na faaalia e Blake ana faaseā e uiga i le le lava o tagata, ae sa fai atu Cobbe ia te ia e faapea ona o mafuaga tau upufai-o lea e le toe auina mai ai e Niu Sila nisi fitafita.

E ese ai mai soo se isi lava mea-talu ai ua taofia e le ‘Seamen’s Union vaa oloa uma o loo tauaveina fitafita, o lea o le a toe foi atu ai le Dunedin e aumai fitafita faaopoopo. O lea vaega-‘au sa fai a latou tapenaga i Trentham ma ua uma ona faataape. Na ta’utino e Blake e faapea o le gaoioiga a le fitafita ua le manuia-ma faailoa atu e faapea e tolusefulu ma le tasi alii mama’i o loo i luga o le Dunedin, pe a faatusatusa ma se maualuga masani  e to’afitu, o loo maua i ma’i-faasua, o se ituaiga lea o gasegase ma ni manu’anu’a laiti ma le ‘ai e namu lea e le mafai ona togafitia.”Ua uma ona sailia avanoa uma lava-ma faaaoga vaega uma, faatasi ai ma se vaega itiiti o vaega’au o loo mafai ona maua-e tapu’e ai ta’ita’i ma tagata o loo manaomia e le tulafono-poo le faatosina o ta’ita’i e o mai e feiloa’i ma le Pulega,” o le faaaliga lea a Balake.

“O ia la taunuuga e le manuia. E ui lava ina sa faaauau pea talanoaga i le va o ta’ita’i papa’e, leoleo a le fuāva’a i totonu o le atunuu. O le aso 21 o Fepuari-le aso faamanatu lona lua lea o le taunuu mai o le Dunedin i le 1928-na vaaia ai e se vaega o leoleo se vaega o le Mau i luga o se mauga i le vaomatua. Sa vaevaeina le vaega-‘au ma fe’a’ei i luga o le mauga. Na vaaia e le Alii-va’a Ta’ita’i o J.W.C.Holt se aliiva’a iloga o Edwin Colson o ta’ita’ia mai se tasi vaega e aga’i i le mauga faasaga i le Mau.

“O le mea na mautinoa, na latou vaaia Colson, o tauvalaau atu ae taufetuli isi,” o le faaaliga mulimuli ane lea a Holt. “ E lua uāfana na tafana e Colson i le ‘ea ina ia taofi ai latou, ona pa’ū lea o ia i lalo. Na pa’ū o ia ae pa’ū ese lana fana ma pa. Na ‘ou vaaia se tagata Samoa ua pa’ū i luma ane o Colson. O le pulu o le fana a Colson na lavea ai se tagata talavou o Fitialo ma aafia ai ona fatuga’o.

O Colson lava le tagata na taunuu muamua ia te ia. “Sa ‘ou su’esu’eina le tagata na manu’a ma iloa ai se manu’a i le ututau i le itu tauagavale o lona tua, i luga a’e lava o lona ‘ie lavalava. Sa ‘ou vala’au atu i isi ua ‘ou fanaina se tagata. Na maliu Fitialo  i ni nai itula, ma e tusa ai ma faiga moni faa-fitafita-“sa faalauiloa se faaleleiga” (lea e matua faigofie lava ona fai talu ai –e na o le tasi le itu na tafanaina tagata-ma o lona falelauasiga- sa auai se vaega o le vaega-‘au-lea sa latou faatinoina se leoleoga. O le su’esu’ega i le maliu o Fitialo sa faatinoina e Luxford lea na ia faamatalaina e faapea o Colson o se tagata talavou e lelei lona mafaufau.

“E le lava lona poto masani i fana pupu’u. E sili atu ona masani o ia i fana uumi. O Colson o se tagata tamo’e lelei. Na ia faafesuia’i lana fana umi mo se fana puupuu-ina ia le mafai ai ona taofia o ia. Ma o lea faaupuga-na maua ai e Luxford e faapea na feiloa’i Fitialo ma lona maliu ona o se faalavelave faafuase’i-ma “e leai se tuuaiga e talafeagai ai i soo se tasi. I le lima aso mulimuli ane ai o lea faalavelave tau fana-o le tilotilo a Blake i lea faato’ilaloina e aunoa ma le i ai o se tasi o ana lava tagata na fasiotia pe manunu’a ona o le Mau, lea e leai se fana na ia faapaina, ae sa mafai ona o se faamafanafanaga e faalauiloa ai le faamutaina o ia taumafaiga uma. O le a o mai le Mau e feiloa’i ma Allen. 

 

UA ‘OU VAIVAI UA ‘OU FIA MOE-

 Ua ‘ou vaivai ua ‘ou fia moe-

Ae le mafai ona galo oe-

I si o’u nei faamoemoe-Moe moe

Ae le se’i ta’utino mai 

Pe e te alofa pe leai-

Ae le se’i fai ma se vaai-

I si o’u nei tino ua vaivai. 

Tali-A na, e iloa

O le mea ua ‘ou iloa-

O le alofa e faigata-

Faigata o na faailoa-

Ae se mea a faigata-O loto e le tutusa-

Ua ala ai o lenei mala

I le i’uga o lenei sala


19 April 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>