Samoa ne’i Galo

16 December 2015, 12:00AM

Talatu’u ma Tala o le Vavau a Samoa

E pei o se lamepa lotolotoi i le pogisa, ma o le a le-mate le susulu o lona malamalama e ofaga iai mafaufauga o tupulaga au i luma o Samoa.

O nisi nei o Tala ua ‘oto mai le Tusi, Samoa Ne’i Galo (Volume 1) sa tu’ufa’atasia ma fa’amaumauina e le Matagaluega mo Tupulaga, Ta’aloga ma Aganu’u, ua ‘auina atu e lau Nusipepa, le Samoa Observer aua tupulaga ma le mamalu o le atunu’u e pei ona fa’ananau iai. O nei tala, o le a ‘auina atu i Aso Lulu o vaiaso ta’itasi. (Ona o le talosaga mai pea o nisi o le atunu’u, ua ‘auina atu ai lenei lomiga fa’aopoopo, e na o nei lava vagana ua iai se isi fa’aaliga)

 

LUFASIAITU

Upu Tomua:

Tasi lenei Talatu’u e silafia e le toatele o le au teu’upu a Samoa. O Lu, o le igoa lea e lauiloa ai peitai, ua toe fa’aopoopo i ai, fasiaitu ona ta’ua lea o ‘Lufasiaitu’. E pogai ona ta’u ona e o’o lava i sauali’i poo aitu fo’i, sa ao ai le fua a Lu. 

Faapei ona logoa tala o Lu e ulu’ai autalatala e uiga i Talatu’u ma Tala o le Vavau i totnu o Samoa, ua fapena fo’i ona toatele pea nisi tusitala ma e su’esu’e i Tu ma Aga, e le gata e mo Samoa, ae aofia ai isi motu o le Vasa Pasefika. O le sa’ili’iliga, ua mautinoa ai, o le nu’u o Uafato i le Atu Fagaloa, o le nofoaga lea na soifua a’e ai Lu poo Lufasiaitu. O lenei fo’i Talatu’u, e i ai vaega e eseese ma fete’ena’i ai taofi peitai, e aupito sili ona taua ma fa’amaonia manatu o se afio’aga e faasino tonu i ai lea Tala fa’aanamua. E mai Uafato lenei mau. 

O se tasi lenei o tala’aga o le amataga o Lufasiaitu. 

Na faiava le tagata e igoa ia Tupufua i le teine Uafato o Suluimauga, ona maua lea o Lu. Ona usu lea o Lu ia Lagituaiva, le alo o Tagaloaalagi, ona i ai lea o tama e to’afa. E le tasi se ava a Lu po’o Lufasiaitu, aua na toe faiava o ia i le tama’ita’i mai Aleipata pe mai Falealili fo’i, ona i ai lea o isi tama e to’atolu. O le tasi taofi, o Tupufua po’o Tupualefanua, na usu ia Suluimauga, o le afafine o Manaoletagaloa, ona i ai lea o Lu ma Lona tuafafine o Moa. Faapea se manatu, sa mau faatasi Suluimauga, Manaoletagaloa ma le la fanau, Lu ma Moa i le lagituaiva. Ae na tulia ese Lu e lona tama ona ua fia faoa le tofi ulumatua o lona tuafafine o Moa. O le mafua’aga lea na nofo ai Lu i fanuaalalo a’o nofoia pea tumutumu mauga e ona matua. O se tasi taofi, ua mavae Manaoletagaloa, ona soso’o lea ma le alii o Tagaloaalagi, lea e ona le afafine o Lagituaiva po’o Leamoa. O le sailiiliga, ua le maua tonu se taunu’uga o le teine o Moa ae vagana le tama o Lu, lea e ona le afafine o Lagituaiva po’o Leamoa. O le sailiiliga, ua le maua tonu se taunu’uga o le teine o Moa ae vagana le tama o Lu, lea na fa’aumi le igoa ia Lufasiaitu. 

O Lu, na fai lana sa moa, le pogai o le igoa – SAMOA. 

 

O le Tala:

“Ia faamama le sausau, ia ola Sa Tagaloa”

Sa faifili ia Lufasiaitu i le ta’asaualii anamua e o’o lava i aitu sa palo ai i aga matautia, aua e le gata o le malosi ma le saua ao lona mamalu fo’i. 

Sa nofo Lufasiaitu i llao ifo o atumauga ua ta’ua o le lagisautuasefulu o Tagaloaalagi. O se nofoaga malu mai matagi ma afa aua o loo si’omia e atumauga. O ona fanuaalalo e matua laugatasi lava ma e tafe ifo le mulivai mai mauga ma pa’u ifo i laufanua. E le naumati i vai ‘auvaemauga ma faasolo atu ai i le sami. O le nofo ai o Lufasiaitu ii a eleele, na saua ma iloga lona toa ma le malosi. Sa fai lana lafu moa tele ma na ia matua faasaina lava se tasi ona fasia se moa, le Sa Moa a Lufasiaitu lea e taofi nisi o le mafua’aga lea o le igoa SAMOA. 

O Tagaloaalagi, faapea sa nofo i tumutumu mauga, lea na ta’ua o le lagituaiva. O le afafine o Tagaloaalagi, sa ‘a’ave fo’i tala o le lalelei o le tama’ita’i, ma sa toai atu i ai le tele aumoega a nisi tamali’i poo manaia o Samoa. Na alu le faatamasoaliiga a tagata o Sa Tagaloa i le tasi aso i le gataifale. Ua a’e le faiva ma liliu i uta, ona tau ane loa lea o Sa Tagaloa i le anoano o moa o loo tata’a i le laufanua o fanualalo ia o loo nofo ai Lufasiaitu. Sa lei toe faatali Sa Tagaloa, a ua tuli moa ma tapu’e ma le leiloa, o moa ia o le Sa a Lufasiaitu. Ua tupu nei le fa’alavelave, ua iloa e Lufasiaitu ma ua tau le taua ma Sa Tagaloa. Sa manu’anu’a leaga nisi i le malosi o Lufasiaitu ma ua alualu lava tagata agai i le ala i le mea o i ai Tagaloalagi, ma ua malele a’e i’uleo i mauga.

Ua i’ite Tagaloaalagi o se faalavelave ua tupu, ona ia tapa lea o Lagituaiva sei o la fa’aifo e fa’afetaia’i i le nu’u aua ua o’o is ii le alii ma logo atu le tala i le taua o loo ua tetele. 

E le taumatea le toatamai tele, le aasa o le toa o Lufasiaitu i lea ituaso. Ua lata atu le tuliga o Sa Tagaloa i le nofoaga o Tagaloaalagi. Ao fa’aifo Tagaloaalagi i le ala, na iloa mai le alii o Lufasiaitu o loo momoe atu pea e tuliloa Sa Tagaloa e fia fa’aumatia. Ua tu mai Tagaloaalagi e tatali le a’ea’e atu a le toa toatama’i, a ua taoto le teine o Lagituaiva i le moa o le ala. 

Pe se a lagona na tutupu i lea ituaso?

Le ma’ema’ea ua talosaga e fa’amagalo. Ua fa’alava Leamoa i le ala – pe talia, a ia ‘avea ma togisala. 

Ua suia le to’atamai o Lufasiaitu i le to’afilemu ina ua vaaia le tama’ita’i o taoto ne ii le auala. A’o tau fai tutu alii ma fa’ataupupula le tasi i le isi, ona faapea ane ai lea o Tagaloaalagi. “Lu e, ia faamama ia le sausau, o le Lagituaiva lenei, a ia ola Sa Tagaloa. O lou afafine lena e fai ma togisala o le nu’u”, o upu “Tagaloaalagi, o le a ola le sala, ua faigata o lenei ua fa’alava le tama’ita’i o Lagituaiva poo Leamoa fo’i”, o le tali lea a Lufasiaitu ua avatu i lona leo toalelei ma le filemu ia Tagaloaalagi. O le mau a nisi, o le teine o Lagituaiva o le isi ona igoa o Leamoa. 

O mafaufauga o le alii o Lu, paga ua fa’atu’ia vae, ua faigata ona sopo atu aua ua faalava Leamoa i le ala. O le mea lea na fa’apogai mai ai le upu o lauga. Ua faalava le Amoa (Leamoa). Ua talia e Lu ia le tama’ita’i e fai ma ana ava e togisala ai Sa Tagaloa nisi nei o upu taumavae i lea ituaso a Tagaloaalagi ma Lufasiaitu. 

 

“O le a fa’aifo atu mea a le Lagi”

O a’u tautai e tolua e faaa’ea le tai, o le a avatu e fagotaina le sami aua lo’u afafine. 

Ua le atoatoa ona maua se taofi maoti i su’esu’ega, pe o le a le taunuuga o le aiga o Lufasiaitu ma le tama’ita’i o Lagituaiva. O Lupoto, Lunofo, Luatoto ma Luatausilinuu o le fanau lea a Lu ma Lagituaiva. Ona o le Tala e fa’atatau tonu ia Lufasiaitu o le mea fo’i lea e le asaina ai ni manatu e uiga i le fanau ua ta’ua i luga. 

Na toe faatasi mulimuli ane ia Lufasiaitu ma Fatutoama, le tama’ita’i Aleipata, o nisi fo’i taofi e mai Falealili. O i ai fo’i le taofi, na faae’e le suafa Tuiatua ia Lufasiaitu ma sa faaopoopoina atili ai le mamalu o le alii. E toatolu le fanau a Fatutoama, o Niuui, Niualava ma Niumea. Sa le tumau pe sololelei le feagai ai o le alii ma le faletua, o le ala lea na teva ai Fatutoama ma ave lana fanau ona ua faauliulitolona loto to’atama’i. O tama nei e to’atolu, o loo liuma’a i le tumutumu o le li’o o mauga i tua o Uafato, ua ta’ua lea mea o le Mafa. Ua pei ni tu’ugamau e ta’atitia fa’afuatolu le ta’ooto i luga a’e tonu o le tafa, Niuui, Niualava ma Niumea. 

Na tu’u tama e toatolu i luga o le mauga, ae fa’aifo loa le fafine agai i le atu Aleipata aua ua le toe manatu lava ia Lufasiaitu. Ua lilo le vaai i tua a Fatutoama, ua galo atu lana fanau ua taooto ai i le tumutumu mauga, a ua faapea fo’i ona mou atu le vaaiga i le gataifale o laufanua matagofie o loo afio ai lona alii o Lufasiaitu. Ona segia ai loa lea o ia e agaga o sauali’i o Atua o ona aiga, ma ua le toe gaoioi, le ma gagana, a ua na o le tupoupou. Ua liuma’a Fatutoama a’o faasaga i Aleipata ma, o se vaaiga lava e maofa ai ona o le maualuga o lea ma’a. O le fua fa’ale-mafaufau i le vaai, pe silia i le selau mita le maualuga ma lona lapotopoto poo le fa’ata’amilosaga pe tali atoa fo’i le selau mita. So’o se malaga latou te uia le alatele agai atu i Aleipata ma Falealili fo’i e iloa lelei mai lava Fatutoama o loot u mai i auvaemauga i le agai a’e ma fa’aifo atu lao i Uafato. Ia manatua, e le se malaga samasamanoa na to’esea ai le fafine ma lana fanau, a’o le teva’aga ona o le le malie i le alii o Lufasiaitu. 

Ua au ina po eleele le aso, ao nofonofo Lufasiaitu ma fa’atalitali lona tolaua ma lana fanau po’o fea o iai. E le taumate ua matafi’ese se gaulemalie o le Tuiatua, a ua osofia ne ii le alofa, fia vaai ma fia mafuta ia Fatutoama ma nai ona alo. Ua fetaua’ina e nisi o le nu’u le alii, e lei tafa ata o le aso ua mou atu nei, ae sa vaaia e nisi le faletua ma le fnaau o loo aga’i atu i le mafa. 

“Ua teva faasulusulu Fatutoama i Aleipata, ua avatu foi le tala i lona aiga, o a’u ua o’u agaleaga, talofa i le tama’ita’i tauagafau ma aga faatausala”. Ia, o nai mafaufauga le leoa ia o Lufasiaitu, a ua leai se laveai ina ua sola le tama’ita’i. Ua au po au malama, a ua siliga tali i seu ua le fo’i ane lava Fatutoama. Ua talitonu Lufasiaitu, o lona toalua ma lana fanau pe ua fa’asavili ane i le tolotolo o Vini feagai ma Tapaga, po’o le mea ea ua maliliu i le ala. 

Ua leai se fa’amoemoe, ua goto uma lagona o le fa’anoanoa i le alii, ona la’ala’a lemu ane lea i le gataifale ma taoto ifo ai. Ua liuma’a nei Lufasiaitu Tuiatua, a ua segia le agaga fa’asaualii ma malaga atu i Pulotu. O le taofi maumaututu lea o le afio’aga i Uafato. 

 

Manatu Faaopoopo:

1. O loo tusia fa’amatalaga e uiga ia Lu i le “Tales of the Ancient” Tala o le Vavau itulau 53. Brother Herman – o le sa moa a Lu na mafua ai le igoa Samoa. O le atalii fo’i o Lu ia Lagituaiva na fa’aigoa ia Samoa e fa’amanatu ai lana Sa Moa lea na fa’atamaia e le nu’u o Sa Tagaloa. 

E lasi lava tala e uiga ia Lufasiaitu ma lana sa moa, ae ‘auga lava i le mea na nofo ai, o Uafato lea. O loo ta’ua fo’i e nisi Tusitala le eseesega o le pogai o le igoa, Samoa. I le Tapasa o Aso Afa, o loo ese ai se fa’amatalaga i le pogai o le igoa Samoa. E le o le Sa Moa a Lufasiaitu, a’o le tama na fanau a le ulugalii ona igoa lea ia Moa. Sa i ai fo’i le vain a faasaoina mo Moa e Sa mo Moa. Le mafua’aga lea o le igoa SAMOA. 

Ua faaleai lava ni faamatalaga e maua i nisi Tusitala e taua ai le tama’ita’i o Fatutoama ma lana fanau, sei vagana ai le tama’ita’i o Lagituaiva, le alo teine o Tagaloaalagi, na fai ma togiola o Sa Tagaloa lea na foai ia Lufasiaitu. Ua mautinoa, e leai se isi ma ni su’esu’ega o fa’amauina le fanau a Lufasiaitu ia Fatutoama: Niuui, Niualava ma Niumea. Tasi na o pine fa’amau e moni ai le taofi o Uafato, sa i ai Lufasiaitu i o latou eleele i aso o le Vavau, o le tusi a C. Stuebel, Tala o le Vavau 54-455, o lo’o ta’ua ai le fesuia’iga vaa a Taeotagaloa ma Lu, tasi le mea o le ese’esega, o Luu ua ta’ua ai ae le o Lu. E faamaoni la, o le sega, o Taeotagaloa e ona lea manu, peitai na ave ia Lu faatasi ma le vaa. O le Mataeemo le igoa o loo ta’ua ai le vaa o Lu, ae o le mau a le ‘afioaga o Uafato, o le igoa o le vaa, Faatalatala se Mataeemo. O le taofi fo’i o C.Stuebel, na tanu faatasi Lu ma le ega ma na ai tagata fo’i le sega. 

Ua maua’a le taofi faapea na muai faatasi Lufasiaitu ma Lagituaiva ae mulimuli ai ona nonofo ma le tama’ita’i o Fatutoama. 

 Ua uma ona taua i le amataga, o Tupualefanua na usu ia Sulumauga ona i ai lea o Lu. Na o le igoa o Tupufua e eseese ai, atoa ai fo’i ma le faamaonia o Suluimauga poo Sulumauga fo’i, o ia o le tama’ita’i Uafato. 

E i ai itu taua mo Samoa ona o Lu. O Luatausilinuu le atalii o Lufasiaitu, o ia lea na usu ia Lagiaunoa, maua le teine o Lagimafola lea na usu i ai Tagaloaalagi, e i ai Pilipa’u. 

O le alo tama’ita’i o Tuimanu’a na faiava i ai Pilipau, maua Piliaau lea na nonofo ma Sinaletava’e, le alo o Tuiaana. Tavaetele ona maua loa lea o Tua, Ana, Tuamasaga ma Tolufale. 

Ua le o taua i fa’amatalaga le pogai na teva ai Fatutoama ao le mau a le afioaga i Uafato, o le gaulemalie o le tama’ita’i ina ua faaloloto ia Lu i le ate o le malie ae na o sina momoimea na tuu i le faletua o le alii. E ese Lu faapea na faatasi ma Fatutoama. 

O Aumua ma Oloatua o tautai a Tagaloaalagi na foai mo Lufasiaitu ona o Lagituaiva po’o Leamoa, lona afafine. 

E i ai se vaega e fete’ena’i ai le mau a Uafato ma nisi finagalo. O le sega lea faapea na tanu faatasi ma Lu, lea na felelea’i i luga o Atua ma Tuamasaga. Ao le taofi faaalia o Uafato, o le liu aau ia Lufasiaitu ma o loo taoto i gatai o le afioaga. 

A’o le isi fo’i mau e uiga ia Lu, na tupuga ma feusuaiga a nisi sauali’i, pei o lea: na usu le aitu Safata e igoa ia Toutou i le aitu tama’ita’i na leoina le Fafa o Sauali’i, o Sisiolefafa, ona fanau mai ai lea o le tama o Lu. 

Le tama lea na faaumi le igoa ia Lufasiaitu aua na saua ma fa’atoilalo le tele o aitu. Ae i ai nisi taofi e ese Lu lea na tupuga mai ia Toutou ma Sisiolefafa, le tama lea faapea e ona le laau ua ta’ua o le “Laau a Sauali’i”. o le tama lea fai mai isi na mau lava i lea itu o le motu, o Safata lea. O le taofi o nisi o Lu lea na fai le la fesuiaiga ma Taeotagaloa. Na ave le sega a Taeotagaloa mo Lu, ae ua foai le vaa o Lu mo le tama – Fa’atalatala se mata e emo. Na oti Lu, tanu faatasi ma lana sega. 

O le “Se Mata e Emo”, a’o le isi mau, o le “Fa’atalatala se Mata e Emo”. Le vaa lea a Lu na foai i le tama o Taeotagaloa. O le manatu o nisi o Lufasiaitu ma le sega lea faapea na felelea’i i luga o Atua ma Tuamasaga, ma na manao i ai Malietoa. O Taeotagaloa lava na ia faaifoina le sega ma tu’u atu i le Malietoa. O le upu fa’amavae a Taeotagaloa, “Malietoa, o lau sega lea, o le a ou foi” o le sega a Taeotagaloa le atalii o Tagaloaalagi. 

E taua le eseese o mau ma silafia o tagata Samoa i lenei Talatu’u, e ono faatonutonu ai aua le au i luma o le atunuu ma ona tupulaga. O loo ta’ua i le amataga faapea o Lufasiaitu na faatasi ma Fatutoama. E eseese mau, o Galu poo Lu lea na faatasi ma Fatutoama ae le o Lufasiaitu. O isi taofi, o Fatutoama o le tuafafine o Lufasiaitu. 

 

Alagaupu:

1. “Ia faamama le sausau, ia ola Sa Tagaloa”

a) upu faaaloalo, faaoioi, ia loto malie

e) faatalosga, ia finagalo malie

2. “Ua faalava le Leamoa”/”Ua faatuia vae”

a) upu faatalosaga ma ia finagalo malie

e) ua faigata ona toe sopo, upu faamuta mai 

3. “O le a faaifo atu mea a le lagi”

a) upu folafola mo mea lelei 

e) o le a tuu atu atoa mamalu ma paia 

i) o se matupalapala folafola atu 

 

Faamatalaina:

Tuimalatu Iose ma isi tamali’i o Uafato 

16 December 2015, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>