Tala tu’u - Samoa ne’i Galo Talatu’u ma Tala o le Vavau a Samoa

14 March 2016, 12:00AM

E pei o se lamepa lotolotoi i le pogisa, ma o le a le-mate le susulu o lona malamalama e ofaga iai mafaufauga o tupulaga au i luma o Samoa

 

O nisi nei o Tala ua ‘oto mai le Tusi, Samoa Ne’i Galo (Volume 1) sa tu’ufa’atasia ma fa’amaumauina e le Matagaluega mo Tupulaga, Ta’aloga ma Aganu’u, ua ‘auina atu e lau Nusipepa, le Samoa Observer aua tupulaga ma le mamalu o le atunu’u e pei ona fa’ananau iai. O nei tala, o le a ‘auina atu i Aso Lulu o vaiaso ta’itasi. 

 

O le Vaosa o le Tuifiti

 

Upu Tomua:

E tele itu o Samoa o ta’ua ai le Tuifiti i Tala o le Vavau, o le Fe’e i le Vaimauga i Upolu, faapena foi le tala ia Vaea na foua e le fanau a le Tuifiti ae na sao ona togiola ia Apaula lo latou tuafafine. O le tala ia Nono na faapogai ai le motu o Manono, o atalii foi o le Tuifiti, o le nu’u o Iva, o Samauga fo’i, ae i ai fo’i ni nu’u o le itu i Saute o le motu, pei o Salega. 

Ua faapitoa le Tala o le a auiliili nei i le vao ua ta’ua o le Vaosa o le Tuifiti. Ae ao fo’i ona iloa pe aisea ua sa ai le vao mo le Tuifiti, ao ia o le tagata poo le aitu ese, e le tupuga mai i Samoa. 

O Matautu, o le vaega lea o le lio o le Gaga’emauga i le Itu o Tane i le itu i matu o Savaii, o loo i ai le Vaosa o le Tuifiti.  E afua le upu Vaosa o le Tuifiti i se Talatuu po o le Faavae o le itumalo ua taua o Matautu. O le taofi, na uluai nofoia lea itu o le motu o Savaii e le aumalaga na folau mai Fiti ma ‘ainaina ai ni vaega o Savaii – Matautu, Sataua atoa ma le itu ua taua o Salega. O le manatu la, o le pogai lea o le asia mai e le Tuifiti i ia ona po o tagata na folau mai lona atunuu, ona o le fia mautinoa o se tulaga o soifua ai i latou pei ona muai faamatalaina. 

E taatia isi vaega na uluai to’ai i ai le aumalaga ua ta’ua, ae tuliloa pea le vaega o loo fitoi tonu i ai le ‘autu o le Mataupu. O i ia se vaega o lea itumalo o Matautu, ua taua o Tutaga, o lona pogai, sa tuta i ai Va’aloa o ilamutu o Tuifiti i po o le Vavau. Ua fai fo’i ma sapiga o lea itu ma latou tau faaumi ai:

 

Tutaga o Vaaloa

O loo iai pine faamau e o’o mai i aso nei:

a) Le Vaosa o le Tuifiti

e) O le nofoaga tonu o Tuifiti

i) Tutaga o Vaaloa

o) Le igoa o Matautu 

Liliu ane loa i le Tala e usi i ai le faitau. 

 

O le Tala:

“Molia o se Taulaga o’o i le Vaosa o le Tuifiti”

O se taulagiga laulalo pe teuloto lea e le soona faaleoa aua e seiloga o mea ua alia’i mai ma popoe ai loto o tagata o Matautu. O le a muliai ona liliu ane lea o se taofi o le Tusitala i le matua o le Tala nei. Ua anamua lava lenei talatuu ma ua faaupu faapea, o le Tala o le Vavau. Ua maitauina, e le maua se faamatalaga maoti o lenei vaega o le motu o Savaii i le Talafaasolopito o Samoa, pe o anafea ni senituri na nofoia ai nei laueleele. O le siligia lea o le aumatutua o le itumalo e ala i suesuega, a ua le maua se taimi e tusa ma tala tuutuutaliga mai anamua, peitai, ua tonu lava le mau, na mafua ona o le folauga mai Fiti. O le uso e toalua, o Utu ma Taua tama, ma le tuafafine o Lega, o le aumalaga maemae lea na saili nuufou mo ni nofoaga lelei o le latou nonofo mau ai. O le mau faaalia lenei a nisi o le mamalu o Matautu. 

Na a’e le folauga i le nu’u o Fagamalo i le tolotolo i le gataifale, ona mapu lea i ona laufanua. O le filifiliga a le aumalaga, o Utu o le a nofo i lea vaega o le motu ae faaauau le malaga e Taua ma le teine o Lega, agai i sisifo. 

Na taunuu i le pito lava i sisifo, ona nofo lea o Taua a ua malaga Lega agai i le itu i Saute o le motu ma ua nofo ai. Ua le gata ina faamautu le tagata ia i lona nofoaga, a ua faapea fo’i ona fai o latou aiga seia o’o ina uluola ma toatele i le au mai i augatupulaga. O le foafoaga lea o nei itu tetele o Savaii po nu’u fo’i e faamanatu ai le aufolau mai Fiti. 

 

Matautu – na tupuga mai ia Utu 

Sataua – na tupuga mai ia Taua 

Salega – na maua mai ona o le teine o Lega 

 

E matua moni ma le faamaoni lea taofi e tusa ma lenei talatuu, ua avea ma Tala o le Vavau. Taoto ia la ni auma e le fati, ae faataalolo upu faavae o Taua ma le tama’ita’i o Lega aua ua talatofi le atunuu o Samoa. O le a sagai tonu upu o le Tala ia Utu o loo i ai nei le Vaosa o le Tuifiti. 

 

“Faapefea ona maua lea igoa 

ua ta’ua, Vaosa o le Tuifiti”

Ua toatele tagata aua ua feusuai e na tupuga mai ia Utu ma tama’ita’i Samoa i po anamua, ma ua vaevae nofoaga e tala i ai tagata o le nu’u. o Fagamalo na avea ma o latou nofoaga autu, e faamaonia lea taofi e pei ona i ai i ona po nei. Mavae atu ia tupulaga ae fotua’i mai isi augatupulaga, o le mea ua tuali mai, o le totoa ma le malolosi o tagata. Na sii taua nisi o le motu ia Utu aua ua iloa, o tagata ese a ua tualugaona talaave. I le, ua faapea ona o’o i Fiti tala e uiga i le ta’uta’ua o Utu, Taua ma Lega. E le taumate ua avea ia tala lelea mamao i le vasa, faagaeetia ai le Tuifiti ii a ona po, ma o le ala lea o le asiasi mai o le alii i Samoa e sailii ona tagata nu’u e fia feiloa’i i ai. 

O le malaga mai o le Tuifiti i Samoa na folau faatasi mai ma ilamutu poo sauali’i na faaauvaaina lona Vaaloa. Sa a’e tonu fo’i i le tutaga o Vaaloa peiona muai faamatalaina. O le feiloai atu o Tuifiti i ona tagata, o le maa faamanatu lea o Utu, e mai Fiti o ia. E matua sao’o ma malu le vaomatua i gauta tonu o le nu’u o Fagamalo. Le ogavao lea ua faasaina loa e mapu i ai le Tuifiti ma ona ilamutu e fono ai ma fai ai filifiliga. Ia, o le ituaso lea e afua mai ai ona ta’u lea vao “O le Vaosa o le Tuifiti”

Ua amata ai fo’i ona matua tapu ia Utu ma ona tagata le vao, e le taina se laau, e le faia ai se faatoaga ao le mea e faasili, e sa ona pisao ai se tasi. Ua sa le vao, e afio ai Tuifiti ma ua uta i ai le nu’u o Utu (Matautu) e o’o mai i nei ona aso. E le gata la i lea, ua i ai i lea vao le nofoaga faapitoa ua ta’ua, o le paepae mo le Tuifiti. 

Ua maua’a le so’otaga, mavae augatupulaga a ua sa pea le vao mo Tuifiti. Ae i nisi itu tausaga, e mautinoa e Matautu, ua nofoia le vao e le alii e ui ina le vaaia e mata lona tino. Muamua, e mamalu ma pa’ia, e le aleale i ai se tasi. Tele faalavelave sa tutupu i nisi tagata ona pei e foliga e le talitonu ma agaaga i le Vaosa, ma sa afaina ai i latou toetoe a iu le ola. Sa iloga faailoga ma faaaliga i Matautu pe a o’o ina mau ai le Tuifiti i lona vao. I le o le a apo le mafuaaga o le auga o le Tala “Molia o se taulaga o’o i le Vaosa”.

E o’o mai lava i nei ona po e iai se aiga poo ni aiga fo’i e latou te pale feagai ma le vaaiga o le Vaosa. Afai ua maua se tasi i se ma’i, ua siliga fofo ma ua masalomia, o lea gasegase atonu ua afaina ona o le Vaosa. Ona tapena lea o se faatamalii (sua) e fia faamaulalo ai i le Tuifiti ina ia ola le ma’i. O le a le faia se loto le talitonu ae sauna lava ma le mautinoa, o le a manuia le ua gasegase. Aisea ua faia ai lea aganuu?

E le fuatasi i lenei tala le talitonuga faanuupo o le atunuu o Samoa, ae aofia itu uma o le atunuu ii a tu pe a o’o i o’oo’oga tiga o le soifuaga. Pe o le ifo ea lea i tupua? Ona ave lea o lea sua faatamalii i le paepae sa o le Tuifiti, e fai ma taulaga o le lavea’i o le soifua. O lea le gagana o le a musuva ai e le gata o i latou e faatinoina ao le silasila faanono manu a tamalii ma failauga ma le mataitu a Matautu. 

 

“Molia o se taulaga o’o i le Vaosa”

O le taimi e olioli ai le faatamalii poo le taulaga mo le togiola, o le a momoli mua le fetalaiga a se o loo taufeagai ma le Vaosa. E moega ma maniti itno peiseai ua taasaualiia le vao, e ui ina le vaai ale Tuifiti i le tino tagata, a ua le o se mea taumatea atonu o i ai le alii i lona uiga saualii.

Ua maona lea ituaso, e leai se leo e lagona poo se tali, ae talu ai ua o’o le taulaga momoli, ona tapena lea o upu faamaulalo, upu faamalulu ina ia talia le ifoga e ala i le taulaga. Afai lava o le malolo ma manuia. Ao le faatamalii, o le a fo’i loa i le tupua poo le nu’u o Fagamalo latou te lufilufi i ai ma talosia ia tafa le finagalo o Tuifiti. “Molia o se taulaga o’o i le Vaosa o le Tuifiti”

 

Manatu Faaopoopo:

1. O le sailiiliga, o se ulua’i tusitusiga lenei e avea ai le Vaosa o Tuifiti ma mataupu ‘Autu ua faalia ai e le gata o finagalo o nisi o le mamalu o tama o le itumalo ma le igoa o Matautu, a ua mafai ai foi ona ‘apo’apo i ai ma manatu e tusa ma le soifuaga lautele o le siosiomaga o Matautu. 

Mamalu o le Malo o Samoa, Malietoa Tanumafili II faapea le Susuga ia Tooa Salamasina. Sa asiasi atu Ratu George Cakobau e maimoa i le nofoaga ua faapitoa mo le Tuifiti, afua mai po o Utu e oo i nei ona po. Na faaee ia “Ratu Sir George Cakobau” le suafa “Peestalesili” e Matautu, i le Malaefono o Falefagamalo”.

6. O le taliga malo e pei ona ta’ua i luga, o se tasi lea o taimi na iloa ai e Matautu o loo faatasi ma i latou le alii o Tuifiti. O le saoga o le laulautasi aua le malo mamalu, na iloa ai, e i ai lava le laulautasi na sili ai na i lo le faitauga aotele a Matautu. Fai mai le taofi o le ‘aumatutua, o le sao lena o le alii o Tuifiti e faaleleia atili ai le talia aloaia e ala i fa’aaloaloga mamalu na faalia i lea aso maualuga. 

7. Ua le o ni vi’ivi’iga faaopoopo faaalia, a ua fausia mai i Talatu’u ma uputu’u faavae o le itumalo. Matautu i le Gaga’emauga. 

 

Uiga o Upu: 

(Ua faauigaina faatatau i le 

faaaogaina i le Tala)

‘auga – autu, faapogai, faatumutumu, ‘auau 

Aumai – fai mai, gasologa mao o tupulaga, au i luma 

‘ale’ale – ulaula, agaga, tofotofo, tete’e, faafia toa 

‘apo – faaali, tusa’o, faatatau tonu

Ilamutu – o aitu, sauali’i e leoleo i tupu po o alii 

O’oo’oga – mutaaga o se mea, taunuuga, gataaga

Olioli ai – sauniuni, tapenapena, nofo sauni 

Tapa’au i ai – tapa se fesoasoani, fato’ai i ai 

Tapu – sa, faasaina, tuutuuga tausi i ai 

Tualuga – lauiloa, ta’uta’ua, lausilafia 

Vaaloa – vaa o sauali’i po o aitu 

Ae faataalolo upu faavae – o le a le apoina uputu’u 

 

Upu faauigalua:

“Molia se taulaga o’o i le Vaosa o le Tuifiti”

a) o se agaga faamalulu ina ia finagalo malie ma talia se aioiga

e) o le faatinoga o le faaaloalo, ae le na o upu 

i) o se faamoemoe i luma mo se mea lelei

 

Faamatalaina:

Aloaina Totive Ilaoa Aita, Seuamuli Mikaele ma Lealaiauloto atoa ma nisi o le mamalu o Fagamalo i Matautu

14 March 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>