TALA FAASOLOPITO O SAMOA MAI LE AMATAGA

By Fuimaono Na’oia Fasavalu Touli F. Tupua 13 July 2016, 12:00AM

Dr. FRANZ LINKE-O ia lea na avea ma Pule o le Ofisa o le Vaai Tau a’o talavou lava ona ua lauiloa lona suafa i le matauina o fetu, ma o lea na manatu ai o le a tele sona lumana’i manuia i lea ituaiga o galuega. Na fanau o ia i Duchy  i Brunswick, Siamani i le 1878 ma sa a’oa’oina lelei o ia i le Iunivesite o Leipsic i Munic, Perelini ma Gottingen.

Sa muamua ona tofia o ia e avea ma fesoasoani i suesuega ma sailiiliga tau fetu i le Kolisi Faafaatoaga i Perelini. Mulimuli ane ua na umia le tulaga o le pule  fesoasoani o le Fale Vaai Fetu ma Uiga Faa-Maneta o le Lalolagi i Potsdam, ae mulimuli ane ona tofia e avea ma Pule Fesoasoani o Su’esuega i Uiga Faa-Maneta o le lalolagi i Goettingen.

Na taunuu mai i Samoa na te tauaveina tiute o le Faatonu Sili o le Ofisa Vaai Tau i Apia i le 1904.O lana matafaioi autu sa fai i Siamani sa aofia ai le mata’ituina o le eletise i le vateatea ma sa alu i luga i ni paluni i se maualuga e 20,000 futu mo le faatinoina o lea galuega. 

O le faamoemoe autu na faatu ai le Fale Vaai Tau i Apia o le faatinoina lea o mata’ituina o gaoioiga ma feuiuiaiga faa-maneta i le vanimonimo, faatasi ma suesuega faa-maneta o le Atu Samoa. Mo galuega tau le pogai o mafui’e, o le mea faigaluega faapitoa sa faaaogaina o le masini fua mafui’e e igoa o le “Wiecherts”, ma talu ai ona o lea masini, sa mafai ona faamauina soo se afā e tula’i mai soo se vaega o le Vasa i Saute, a’o lei taitai ona o’o mai i Samoa.

I le itu i su’esu’ega ma le mata’ituina o fetu faatasi ai ma suesuega tau le eletise i le vanimonimo, sa maua e Dr. Linke le fesoasoani mai ni nofoaga se tolusefulu i totonu o le Atu Samoa. 

O le mata’ituina o faalavelave tau fetu i vaega maualuluga o le vanimonimo sa mafai fo’i ona faatinoina e ala i le fesoasoani tau le faaaogaina o se maua e faalele solo i se maualuga e 10,000 futu. Sa fesoasoani ia Dr. Linke Herr A. Potsin, o se sui o le ‘aumalaga a Siamani i le Pole i Saute i le 1902-1903. O le Failautusi o Herr C.Kaufmann.

O le Fale Vaai Fetu sa faatu i le Penisula i Mulinuu. E faaopoopo atu i tiute tauave masani o Dr. Linke, sa tuuina atu foi lona taimi ma lona mafaufau atoa i le Mauga-mu lea na pa i Savaii, ma ia faia ni tusitusiga anoa e uiga i lea mauga-mu e pei ona faamaumauina i totonu o le Samoannische Zeitung.

Dr. RICHARD FRANKE - o le Foma’i lea a le Malo i Apia.Na fanau i Burkersdof i Siamani, e latalata i Attenburg i le 1873, ma e na o le 33 tausaga lona matua ae taunuu mai i Samoa. Sa matua aloa’ia o ia i lona tomai tau Foma’i Tipitipi. Na a’oga o laititi i Attenberg ae faai’u i le Iunivesite o Jena. Sa a’oa’oina foi i Iunivesite o Kiel, Munich, ae faa’iu i le Iunivesite o Perelini. 

O lana galuega muamua lava sa avea ai ma foma’i fesoasoani tipitipi ma suesuega faa-saienesi o togafitiga i Perelini. E le’i umi ae ona talia loa le galuega tau foma’i vaa-a-le Kamupani Vaa o le Hamburg-American Line. E sefulu-valu masina sa galue ai, ma ina ua mae’a lea taimi, sa galue faa-Foma’i mo le lima tausaga i Gera.

 Ina ua mae’a lea taimi i le 1905, sa folau mai loa mo Samoa e galue mo le Malo. E ui lava ina e na o le lua tausaga na galue ai i Samoa,ae sa matua faateleina lona faaeaina ona o lana galuega, aemaise ai lava le matatā tau foma’i tipitipi. Sa faatagaina Dr. Franke e fai lona Ofisa faa-foma’i, e faaopoopo i lana galuega sa fai o le foma’i tipitipi a le Malo.

Poo le a lava le tele o faamatalaga ma upu e uiga i le pulega-malo a Siamani, ae taua tele ona faailoa atu lenei tulaga, e tutusa lelei lava ia foma’i ma soo se fomai o isi atunuu.

By Fuimaono Na’oia Fasavalu Touli F. Tupua 13 July 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>