TUPU’AGA O TAGATA SAMOA

12 March 2016, 12:00AM

Tapena ma Tuufaatasi e Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua mo le Samoa Observer.

 

O le atiina a’e o Upolu e peiseai na amata faatino i le va o tausaga e 1000 ma le 1200 T.A. ina ua muta le fia aia mai o le Tuimanu’a.

O le afuaga la o le Tuiaana ma le Tuiatua e matua mamao lava i tua, ona o le taimi foi lea fai mai nisi sa malosi ai foi le atiina a’e o Faleupolu ma le maopoopo o a latou ‘au-fono ma o latou nuu. Ae ui o lea, o faamaumauga e uiga i lena vaitaimi sa le mafai ona maopoopo. 

E le gata i lea, e lua ni nofoaga tau malo e aliali mai sa i ai i lena taimi, o Atua ma Aana-ia na  matua iloga mai i lena taimi, ona sa faaigoaina i la’ua o “Tumua”; poo e tutū i luma o Alii. O lea na maua ai o latou igoa e pei ona faaigoaina ai i le taimi nei ma ‘ausia ai lo latou tulaga mamalu e pei ona i ai i aso nei.

E mafai foi ona faapea o le taimi foi lea na latou molimauina ai le tula’i mai o ni suafa matai se tolu o Savaii e pei o Tonumaipe’a, Tagaloa ma Lilomaiava. ia sa ese mai suafa o le Tuiaana ma le Tuiatua, poo Papā pe a faatusatusa i le tele o isi tulaga faaaloalogia. E taua tele nei suafa; talu ai o le suafa muamua na ala ai ona ia maua le tele o le paoa poo le malosi -ona o le atua tamaitai o Nafafua lea foi sa fai ma faamata’u i le Tuiaana. 

O isi suafa laiti e tolu e ese mai isi suafa maualuluga e lē ona pau ia. E ese ai mai Savaii, e tele isi faalapotopotoga a nuu sa faatino lava o latou suafa matai ae leai so latou tulaga taua faa-malo. E na o le tasi lava le suafa e pei o le “Mataafa” sa faae’e atu e le itumalo o Faleata, sa aloa’ia ona o le tulaga maualuga o le nofo.

O le Taimalelagi sa faae’e atu e Mulifanua; o le Fiame sa faae’e atu e Samatau; o le Tagaloapata sa faae’e atu e Falelatai; o le Lavasi’i sa faae’e atu e Lefaga; o le Salima sa faae’e atu e Fagalii; o le Tauanuufaiga sa faae’e atu e Tuana’i, ma le ‘Au’aufanua sa faae’e atu e Samusu. E ui lava ina sa leai ni suafa matai o Tutuila i lena taimi, ae ese mai le suafa ‘Ga’ote’ote’ o Vatia ma le ‘Afonotele’ i Afono, ae sa mautu lava ma maopoopo ona upufai ona o Atua i Upolu; o le taimi lea na faatino ai isi suafa matai e tolu ia sa matua iloga ma taua i le tala faasolopito o le atunuu. 

I Samoa nei, aemaise ai lava Tutuila, Upolu ma Savaii, sa faapologa e Tonga i le tausaga e 1200. E pei foi o le tala ia ‘Fua’au’ o Tutuila; sa faapena foi ona lauiloa i Upolu nei le fanau a Atiogie o Faleata- o Tuna ma Fata, ia na matua ta’uta’ua i la’ua ona o le gausia o le amo o le pologa a tagata Tonga. O le totoa o ia alii e to’alua na mafua ai le muagagana ina ua o ese le Tupu o Tonga ae valaau mai ia i latou mai le sami:’Ua malie tau, ua malie toa.’ O le pogai lea na maua ai le suafa Malietoa lea e faae’e atu ia i latou e tagata, ae sa tuu atu e lea uso talavou e to’alua- i lo la uso matua o Savea.

O ia la taua- e afua mai ai le suafa o Malietoa; ma o le nofo muamua o le suli o le aiga o Ufi e faasino ia Leatiogie o Faleata, ma faavaeina ai lona maota i Malie, lea sa mulimuli ane ona latalata i lona aiga ma lana ‘aufono o Fata ma Maulolo, o tuagane o lana masiofo mai le Aiga o Tagaloa i Savaii. O lea uso e to’alua na faavae lo la nofoaga i Afega e latalata i Malie, lea sa mulimuli ane ona avea ma nofoaga autu o le itumalo o le Tuamasaga. 

Ae o lenei tulaga sa le mafai ona tulai mai i lena taimi ae na faatoa mafai ona faatino ina ua mavae ni auga-tupulaga se ono, e ala i taua a Nafanua. Mo le taimi muamua, sa tumau pea le malo i aao o Malietoa Savea ma ona uso e to’alua o Tuna ma Fata ia na faavaeina le malo  o Faleata ma Safata.

O le atalii o le ulua’i Malietoa o lona suafa o Malietoafaiga, o se tagata saua aupito i inosia lea o Samoa anamua; ma o loo mafai lava e o’o mai i le asŏ ona vaaia se ma’a tele i Malie lea sa ta’ei ai ulu o tagata ola sa fai ai ona aso i aso uma.

O le atalii o le atalii o lea alii saua- o Malietoa Laauli, o lona afafine e igoa o Gatoaitele. O ia ma le alii o Safata o Sanalala- o matua ia o Vaetamasoalii. O suafa o nei tamaitai e to’alua e matua taua tele ona o ia suafa e lua sa avea ma suafa taua o le  itumalo o le Tuamasaga. A tuufaatasi la ia suafa ma suafa iloga o le Tuiaana ma le Tuiatua ona maua ai lea o le Aigā-Tupu o Samoa ae le aofia ai Manu’a. O le pogai lea -o le tala faasolopito o mea na tutupu. 

 

12 March 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>