O le Feagaiga a Galumalemana ma lona Afafine o Letelemalanuola

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 08 April 2016, 12:00AM

A faapea ua maliu se tupu, poo se aloalii, poo se atalii o I’amafana, poo se atalii o Tuimalealiifano, o se atalii o na alii ua maliliu, e faia lona lagi: 

E muamua ona fola atu se ‘ie toga lelei lava e fai ma Mea-Sa ia Letelemalanuola, aua a avatu i ai se ietoga leaga, ona ita lea o ia ma faapea ana upu:- “o ona tusaga- ia oti lava lau fanau uma. 

A fola atu le toga ae talia e le tama’ita’i, ona faatoa tali ai lea o toga o le Lagi ia Samoa uma. 

E faapea lava ona fai e feagaiga uma a Tupu. 

E oo mai lava i aso nei- o loo mamalu pea na feagaiga; sa faataunuu lelei lena feagaiga i le lagi o Malietoa Laupepa (1898). Na ave ai le ietoga e sili ona lelei ia Fonoti i Amaile, le suli o Tuitofa-Tooa. O le Aiga Sa Malietoa- o suli tama tane ia poo (tuagane) a’o Tuimalealiifano o le Feagaiga lea (Tuafafine).

O Letelemalanuola o le Saoauluma lea o le Aiga o Sa Tuimalealiifano. O Lanuola o le tama teine a Sauimalae, o ia fo’i o le afafine o Tuimalealiifano Tuitaalili. 

Sa mana’o Nofoasaefa e fia maua le mamalu o isi papa e tolu, o le Tuiatua, Gatoaitele ma le Tamasoalii. A e peita’i, sa taofi mau pea Faleupolu e o latou ia papa, latou te mumusu e faaee atu i se tasi ua iloga mai le matavale o ana amio ma le faasaua. 

O le faailoga o le le manana’o o Lufilufi ia Nofoasaefa, na filifili ai e faaee atou lo latou Papa i se tasi o lo latou lava itumalo. Na aliali mai loa suafa o Alii taulele’a e to’alua. O le tasi o Paitomaleifi -le atalii o Luafalemana le uso o le tupu o Galumalemana; i le ma le isi o Mata’afa Faasuamale’aui, o le Alii o le Aiga Pa’ia o Salevalasi. 

Na faatutu lena to’alua, ona tupu ai lea o le faalavelave fou; aua ua loto isi ia Paitomaleifi; a e loto isi ia Mataafa. Ua le maua se iuga filemu, ona tau ai lea o itu e lua. E toatele na’ua le itu a Mataafa, ma sa vave lafoia le tasi itu; ona Tuiatua ai lea o Mataafa.

Na matua tauvale lena mea ia Nofoasaefa; ma ua tiga tele i le mea ua faia e Atua; ua tu’u i lona loto, e siil e taui atu i lena itumalo -pe a lava lona malosi ma le mamalu e fai a’i. 

Ua uma ona faamatala atu le taua o Nofoasaefa na faasaga ia Atua, ma lona tago ‘au i Savaii, ma lona fai-aso i tagata atoa ma lona i’uga na fasiotia ai. A’o loo totoe ni nai isi tala e faasino ia te ia, e pei o upu tuu faasolo mai. 

O le faamatalaga lea i le mafuaaga o le igoa o Nofoasaefa. 

Afai ua loto Leulumoega e fai se alii ma Tupu, ona aami lea o ia e Leulumoega. Ona aumai lea i le maota i Nu’uausala, aua o le maota lea e afio ai le Tupu. Ona afio mai lea o le Tui-Aana, o le a ulufia le maota. Ona avatu lea o nofoa e fa, o “nofoa paia ia”:- o le nofoa o “Lemana”, o le nofoa o “Galu” poo (Alipia), o le nofoa o “Soloai”, ma le nofoa o “Manuta”. 

Ona i ai lea o le atalii o Galumalama o Nofosaefa.

Na usu Nofoasaefa ia Tusoloimalie le afafine o Matai’a i Faleata. E toatasi le la tama o “Leasiolagi”, lea  na avea ma suafa mamalu i Salani, Falealili. O Leasiolagi lena -o le tamā o le tuaa o le ulua’i “Tamasese na “Tui-Atua” ma “Tui-Aana”. Sa le’i matua avea atoatoa o ia ma Tupu. O Tamasese Titimaea lena na tuumalo i Mulinuu i le 1892, ma ua lagomau i Lufilufi. 

Na mavae le maliu o Tusoloimalie, ona usu lea o Nofoasaefa ia Sauimalae le faletua o lona tama ua maliu, sa fai lava mona tina. Ua le alo le tama’ita’i, ona avea ai lea o “Taeoalii” le tama a lona faletua ma Galumalemana,- e fai mona atalii fai. 

O le tama lena e aulelei, fai mai le upu: - “na gau e teine  lona titi”. O Taeoalii e tupuga mai ai “Su’atele” (Safata) le tamā o Kalala ma Maria. 

Sa tele ina nofo Nofoasaefa i Asau i Savaii i le aiga o lona tina. Fai mai isi o loo lagomau o ia i Matanofo, Falelatai; a e taofi isi o loo teu i tafatafa o lona tama i Satapuala. 

 

O LE ISI TAUA O PᾹPᾹ 

Ua tuumalo Nofoasaefa, ona filifili lea o le Faleono o Lufilufi, o le a faaee le Tui-Atua i se tasi o Alo o Galumalemana o totoe. Ua fulisia le Faleono ia Tupo le uso taufeagai o Nofoasaefa. A’o le tasi failauga taua o Lufilufi o Tusa, e le loto i ai, ua pipii o ia i le mavaega a le Tupu ua tuumalo. 

O le ala lea na alu ai Tusa i Aleipata e filifili ma Tafua ma Fuataga, o Matua o lena vaega o Atua. Na faapea le faaaliga a Tusa ina ua latou fesilafa’i. “Ua finagalo le Faleono e ‘alaga le papa o Atua ia Tupo. A’o a’u, ou te le loto i lena alii; o lea ua ‘ou sau ai e fia iloa so oulua finagalo; o se mea lua te finagalo i ai, o lo’u loto fo’i lea.”

Ua fai la latou filifiliga, ona faapea ai lea o Tafua “o lē o loo nofo nei i Salefaavale, o lo tatou Alii lea”. O le igoa lena o le fanua sa nofo ai I’amafana le uii lena a Galumalemana i na ona po. O Ti’avea e i ai Salefaavale, e pei o Aopo i Savaii lona lelei mo Seugalupe; o le taaloga lea sa fiafia tele i ai alii. 

Na manino ia Tusa le fetalaiga a Tafua, ona ia tali atu lea: “ua lelei, o lo’u loto moni fo’i lena – ia nofo i’amafana e fai ma Tupu”. Ona sau ai lea o le Savali e logo mai ia I’amafana, ia alu atu i Aleipata e faatatau i ai isi fuafuaga. 

Ona fo’i mai lea o Tusa i Lufilufi, ua ta’u i le Faleono, e le finagalo Tafua ma Fuataga atoa fo’i ma ia-- ia Tupo; ua taofi latou e faaee le Papa ia I’amafana, o ia lava lea na finagalo i ai lona tamā; le Tupu ua tuumalo, e sui ia te ia e fai ma Tupu o Samoa. 

A’o aso ia, ua finau ai fo’i Tupua, o le isi ona igoa o Tualamasala, o le isi lea atalii o Galumalemana- ua ‘au ia Tupo lona uso taufeagai. O lenei, ua aliali mai pea lea lava uiga, ua le gata ina felotoa’i tama, a’o o latou aiga ua taufai malolosi i alii ua taufai loto i ai, ma ua i’u ai lava ina o le a tau se isi taua. 

Sa feinofa’i pea faapena, a ua i’u loa ina pa ona o le faiga a le Tulafale Safata o Manu’a. o le tasi aso laofia, sa potopoto ai i Mulinu’ū le itu a Tupo; a e sau loa Manu’a ma le Tapa’au (pola), ua lafo i luma o le potopotoga a Alii ma tulafale; ma ua vala’auatu loa i le alii e alu ane e saofa’i ai- e fai ma faailoga ua na talia le tofiga. Na afio ane loa Tupo e tusa ma lona manatu. Ona alaga loa lea o Manu’a ma le leo tele:- “o le tatou Alii lenei, tatou te faamaopopo i ai, e tusa lava poo le a le faalavelave e tupu.”

E ui lava ina mamalu fetalaiga a Manu’a, a e le’i maua ai se tonu. Ua logo atu i Aleipata le mea ua tupu. Ma o le aso lava fo’i lea na fai ai le isi sauniga faapena i Aleipata, i le nuu o Saleaauma. 

Ua avane fo’i le tapa’au i luma o le faapotopotoga o alii ma tulafale; ua valaauina I’amafana e alu ane e nofo ai; ma ua fetalai loa Tafua:- “o lo’u Alii lenei, filifili la o tatou aiga poo ai e ‘au i ai; o I’amafana poo Tupo”. Na tula’i loa fo’i Tusa ma faaopoopo i ai. “O lou Alii, o lo’u alii fo’i lea, ia tatou faamaoni ia te ia ma tau mo lana nofo.” Na faapena ona ta’utino e Molioo mai Faleapuna, ma Leifi ma Tautolo i Aleipata, ua ‘au faatasi uma lava ia I’amafana. Na saunoa fo’i Leota mai Solosolo, o I’amafana lava, o le Tupu moni lea o Samoa. 

O le uiga lava o na fetalaiga -e leai se isi mea o le taua; ma ua manino uma lava i ai tagata sa potopoto ai; ua taape nei i o latou nuu e sauni ai mo le faalavelave. 

Na afio mai I’amafana ma Molioo i Faleapuna e faamaopoopo lena nuu. Ona o ai lea i Tuamasaga, A’ana, Manono ma Savaii mo le ‘tagoga-‘au’ lava. Sa talia lelei I’amafana i na nuu uma, ma ua folafola mai lava lo latou fesoasoani e faasaga tau ia Tupo ma Tupua, o loo tago ‘au fo’i la’ua i o la’ua aiga. 

Na mavae nai vaiasosa ua mae’a tapena le taua e itu uma e lua. Na i’u ina fetaui itutaua i Mulifatu le vaitafe e tuaoi ai tua ma Tuamasaga. Na tetele le taua i le amataga, a ua le tatali le itu a Tupo ona o le toatele o le vaega o Samoa e ‘au ia I’amafana ua to’ilalo Tupo. 

Na avea lena fetauaiga e tasi ma mea ua lava- e iloa tino ai ua fulisia le atunuu ia I’amafana, ma ua leai se faamoemoe mo Tupo e tusa ai ma lona mana’o. O lea, e leai se isi mea e tatau ona fai, tau o le faamaulalo ma soso’o i le fealofani. 

Ua i’u lena taua pu’upu’u; ua faanofo ma faamamaluina I’amafana e na o ia le Tuiatua, ma o le Tupu fo’i lea o Samoa. Ua faatafea Tupo ma Tupua i Tutuila, le motu o loo ta’u ai le igoa o le Atua Fafine-lea ua faaigoa-o le Motu o Taema.  Na talosaga o la aiga ma uo, ma ua talaia e I’amafana, na faatagaina ai i la’ua e toe fo’i mai i o la nuu i Upolu ina ua mavae le tausaga e tasi.

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 08 April 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>