Tala faasolopito o Samoa mai le amataga

07 January 2016, 12:00AM

Tapena ma Tuufaatasi e Fuimaono Na’oia Fasavalu Touli F. Tupua mo le Samoa Observer.

 

VAITAU FOU O LE SOIFUAGA

O lea lava afā tele o le 1889 na faailoga ai se vaitau fou o le soifuaga ma o se vaega foi lea o le tala faasolopito o le lalolagi. 

O le taunuuga vave na maua ai o le Feagaiga lea i Perelini. Ua lē toe maua e Tamasese se fesoasoani mai tagata Siamani, a’o Mataafa lea ua mafuli i ai le lagolago a tagata, ua faaauau pea ona avea ma ta’iulu o matau e faasino i le atunuu.

O le aso 14 o Iuni 1889 na pasia ai le Tulafono a Perelini e faapine ai “lona tulaga tuto’atasi ma le malo sa’oloto o atumotu o Samoa. Ua faaalia i lalo faamatalaga mai faamaumauga aloa’ia a Amerika:-

A’o le’i alo atu i le iloiloina o lea feagaiga ma ona taunuuga, e tatau ona toe silasila i le mea moni e faapea i totonu o faatonuga ua tuuina mai e tusa ai ma matou feutanaiga i Perelini, e le’i alofia ai lo matou faamoemoe mo Samoa sa aafia ai matou ina ua matou o ese mai la matou faiga faavae masani. 

Ua leva ona faailoa atu i totonu o le fonotaga o le 1887 ma sa tuuina atu e le Iunaite Setete se fuafuaga e faavae ai e ala i le faiga o se malo e masani ai, ae ese lava ma tuto’atasi feagaiga ma Samoa e ala i se fono faatonu, e aofia ai le Tupu o Samoa ma se sui-tupu ma ni tagata se to’atolu mai fafo, o se tasi o i latou ia e tatau ona filifilia ma totogi e le Malo o Samoa ina ia mafai ai ona tuto’atasi mai le aiaina e malo mai fafo. 

I le ta’ua o lea fuafuaga, o faatonuga na tuuina mai e Mr.Blaine i lo matou sui o i Perelini i le aso 11 o Aperila 1889 e faapea:-

O lenei fuafuaga e faagasolo i tala atu o le manatu autu lea e mana’o le Peresetene o le a tino mai ai ma faavae ai la matou sootaga ma le Malo o Samoa, ae le tutusa ma le faiga faavae masani a lenei Malo. 

E mafua ona afai e le o se atunuu tatou te taufai puipuia, ma afai e matua teena malosi lea tulaga, o lona uiga e leai se aoga, ma e le mafai ona fai i ai se tulaga lelei e sili atu.

“O le Tulafono a Perelini, ina ua mae’a ona faalauiloa faalaua’itele le tuto’atasi ma le lē ‘au i se itu o le malo tuto’atasi o Atumotu o Samoa atoa ai ma le faaalia manino o le aloa’ia lē tumau o Malietoa Laupepa e avea ma Tupu, sa aofia ai foi ma se aiaiga e faavae ai sona malo.

“O lea malo, o lona ‘auga atoa o lana Faamasinoga Sili, lea e aofia ai se Faamasino, ua faaigoaina o le Faamasino Sili o Samoa, o ia lea e filifilia e Malo Tetele e tolu, poo, afai latou te le malilie i ai, ona filifilia lea e le Tupu o Suetena ma Nouē, o ia lea ua i ai le pule e tofia ai failautusi ma se leoleo. 

O le totogi o le Faamasino Sili e tumau i le $6,000 i le tausaga e ala i auro, e totogi atu i le tausaga muamua i ni vaega tutusa e ala i feagaiga e tolu a Malo, ae mulimuli ane ona totogi atu mai tupe maua a le Malo o Samoa, lea ua faavaeina ai se aia tatau muamua e taofi ai meatotino, faatasi ai ma se aiaiga e faapea o soo se tupe gau o le a totogi e le feagaiga a Malo Tetele. 

O le failautusi ma le leoleo e totogi i totogi fuapauina. 

O le pule faa-faamasinoga a le Faamasino Sili e afua mai ia te ia ma e mafai ona toe iloiloina, ma o ana faaiuga e tumau. Ua ia te ia le pule faa-faamasinoga mo mataupu uma e tula’i mai le tulafono lautele; ma soo se fesili e ono tula’i mai i le filifilia o se tupu poo se tamāli’i, poo e faasino i le aloa’ia o soo pule o loo finauina e sea tupu poo se tamālii, faapea fo’i soo se eseesega e tula’i mai i le va o Malo ua osi feagaiga ma Samoa. 

Ua ia te ia le pule e fautuaina ai le pasia o tulafono. Ua ia te ia foi le pule faa-faamasinoga e Iloilo ai soo se tagi e faasino i meatotino i totonu o Samoa; ma faamasinoga uma i le va o tagata Samoa ma tagata mai fafo poo i le va o tagata mai fafo o atunuu eseese; solitulafono uma ma amioleaga a tagata Samoa e faasaga i tagata mai fafo, se’ia vagana ai solitulafono laiti i totonu o le eleele sa o Apia; ma ua tuuina atu fo’i ia te ia le pule e faatino ai faiga ma taualumaga i totonu o lana faamasinoga, pe afai e tatau ai, faatasi ai ma fesuiaiga e mana’omia e tulaga ua tula’i mai, i le itu i le tulafono masani, amiotonu ma le faamasinoga masani ma le malo e pei ona faafoeina i totonu o faamasinoga a Egelani.

Ua faaalia i lalo le faaupuga o le feagaiga na sainia i Uosigitone i le aso 2 o Tesema 1899, i le va o le Iunaite Setete, Siamani ma Peretania Tele,”e toe fetuuna’i i se tulaga e faatau malilie i ai, fesili i le va o Malo e tolu i le itu i le Atu Samoa”.

O le Peresetene o le Iunaite Setete o Amerika, lana Afioga le Emeperoa o Siamani, Tupu o Pulūsia, ma lana Afioga le Tupu Tamaitai o Peretania Tele ma Aialani, le Tupu Tamaitai o Initia, ona ua manaomia i se faiga e faatau malilie i ai e toe fetuuna’i fesili ia ua tulai mai i le va o i latou e tusa ai ma le Atu Samoa, faatasi ai ma le fia ‘alofia o le lē femalamalamaa’i i le lumana’i i le itu ia latou aia tatau soofaatasi poo aia tatau ta’ito’atasi ma tagi e faasino i le pulea o lea atunuu, o lea ua malilie ai ia faavae ma faatulaga lea fuafuaga e ala i se feagaiga faapitoa; ma talu ai ua uma ona fai e le Malo o Siamani ma Peretania Tele, faatasi ai ma le maliega o le Iunaite Setete se feagaiga e uiga ia la aia tatau ta’ito’atasi i le Atu Samoa, o lea ua tofia ai e Malo Tetele e tolu, a’o le’i ta’ua le igoa i le toe tatalaina o ia noataga, o latou sui ta’ito’atasi faapenei:-

O le Peresetene o le Iunaite Setete o Amerika, Afioga John Hay, Failautusi o le Malo o le Iunaite Setete; Lana Afioga le Emepera o Siamani, Tupu o Pulūsia, lana Amapasa faaleoleo, o Herr von Holleben;ma “Lana Afioga le Tupu Tama’ita’i o Peletania Tele ma Aialani, Tupu Tamaitai o Initia, Rt. Hon.Lord Pauncefotoe o Preston, G.C.B, G.C.M.G. Lana Maiesetete Amapasa faaleoleo. 

O i latou uma ia, ina ua mae’a ona feutaga’i ta’ito’atasi, o lea na faamaonia ai o pule ma le paoa o ia i latou sa talafeagai ai; o lea na malilie ai ma faamaonia mataupu ta’itasi o lea Feagaiga. 

(E toe faaauau atu i le Aso Gafua o le vaiaso fou).


07 January 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>