O LE MAU A PULE-THE MAU MOVEMENT-“UA A’E MAI LE TAFEAGA….MA UA TOE FAATAFEA FO’I”

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 06 July 2016, 12:00AM

Na folau mai Nelesoni ma Gurr mai Aukilani mo Pago Pago i le aso 5 o Me 1933, sa asiasi i Suva a’o malaga mai-lea na matua tumutumu ai tagata Samoa sa nonofo i Fiti ina ua taunuu lo latou vaa-e faafeiloa’i atu aloa’ia ia Nelesoni.

Na aveese Gurr mai le vaa ina ua taunuu i Pago Pago, ona ua matua gasegase lava. Na maliu ai o ia Pago Pago i le masina na soso’o ai. O le aso 16 o Me na taunuu mai ai Nelesoni i Samoa nei, ina ua mavae le lima ma le ‘afa tausaga talu ona faamalosia o ia ina ia tuua Samoa. E tolu fautasi na faatalia le taunuu mai o le vaa-ae 2,500 sui o le Mau a Tama’ita’i sa tutū faasolosolo i luga o le apitagalu. E le toatele ni alii na auai-ona ua faasa e Leoleo ona tuua e i latou o latou nuu.

Ina ua tu-laueleele Nelesoni-sa ta’ita’ina o ia e se solo tele i Vaimoso-lea na ia tauaaoina atu ai ni pale fugalaau i luga o le Tia o Tupua Tamasese ma isi na maliliu i le Aso To’ana’i Pogisa. O sauniga o le faataliga o Nelesoni ma lauga- sa faaauau pea mo le tele o aso, ae sa matua mata’ituina e Leoleo.Fai mai Hart i totonu o se lipoti- o meaalofa, o ituaiga eseese o sauniga- sa faaaoga-ma o taualumaga uma-sa faaalia ai faiga a le Mau ia Nelesoni- e peiseai o so latou Tupu.

“Sa avea ia faiga ma faatiga i tagata o le atunuu e lagolagoina le Malo,” o lana tusi lea-ma ua afaina ai Malietoa ma Mataafa. Fai mai e faalua ona la feiloa’i talu ai nei ma Mataafa lea na una’ia a’u ina ia vave fai se faiga i lea tulaga. O ia potopotoga e manino mai -o lona faamoemoe ia toe save’u le mana’o o le Mau, ma ati a’e se tete’e i le Pulega Malo.

O le toe taliu mai o Nelesoni, ua matua toe faaolaola ai taumafaiga a le Mau, e ui lava ina e le o toe maua le malosi o le Mau o le 1929-lea na malepe ai le malo ma matua malepelepe ai ona tiute faatino. O le aso 18 o Oketopa na tusi atu ai Hart ia Forbes ma fai atu-e le mafai ona maua se to’afilemu i totonu o Samoa a’o i ai Nelesoni.

Ou te le manatu- o le aveeseina mo se taimi puupuu-o le a taofia ai tusitusiga a Nelesoni, ma e ui lava i soo se taumafaiga e tusa ai ma lea tulaga-o le mea moni e le mafai ona taunuu.” E talitonu Hart e lava ma totoe molimau o ia te ia e faasino ia Nelesoni –na te maua ai se faasalaga e tusa ai ma le tulafono o faiga tau faasese-mo le lagolagoina o le Mau.

E faaopoopo atu i lea itu-o le fuaiupu 211 o le Tulafono o Samoa 1921-e mafai ona toe faaaoga e faasaga ia te ia.O le tulafono lenei- e mafai ona faatagaina ai se Faamasinoga-na te faasalaina “soo se tagata e ese ai mai se tagata Samoa na fanau i Samoa.”O (Nelesoni-o le mea moni- e matua pa’epa’ema  lava) o ia lea na faasalaina i se solitulafono-lea sa mafai ai ona faafalepuipuiina o ia mo le tausaga e tasi poo le sili atu- e faaopoopo i se faasalaga faaopoopo tau le faa-aunuua e o’o atu i le sefulu ma le lima tausaga.

“E leai so’u manatu e faapea o le a tulai mai soo se vevesi i le faagasologa o le faamasinoga,” o le faaaliga lea a Hart, “ae ou te le mana’omia le taofia o Nelesoni iinei- mo se aso poo le sili atu i lo le taimi e tatau ai pe a mae’a ona faamaonia lona nofosala.

O le mea moni-na iloa lelei e Nelesoni ia taupulepulega, ae ua na le aloa’ia lapataiga ia- semanu e lavea’ina ai o ia. O le aso 20 o Oketopa-na fono ai le komiti faapitoa a le Mau i Tua’efu, o le aiga lea o Nelesoni-ma e na o ni nai minute lava na fai ai.

O Taualumaga o lea fono sa teu lelei i faila-ae sa mulimuli ane ona maua e Leoleo. E tusa ai ma minute o lea fono-fai mai Nelesoni o loo tumau pea lona faamaoni e ui lava ina ua faamativaina o ia ona o “lo’u alofa ia Samoa”. Na ia tauaao atu se Fu’a mo le Mau, e lanu moana ma ona fusi papa’e, i le komiti, e avea ma taui ma faala’ei’au- ma na ia faamatala atu-o lea fu’a o le “Manuia lea o Samoa.”-o le ‘auupega o le manumalo.”

O le aso 8 o Novema-na tuuina atu ai e le Kapeneta ia Hart se pule faataga e fai ai sana gaoioiga e faasaga ia Nelesoni i lalo o le Seditious Organisation Ordinance. I lea lava taimi-sa tapenapena ai e le Mau se ‘au-malaga e to’asefulu e asia le tulaga lelei ma le soifua maloloina i totonu o nuu i le salafa o Upolu. Ua le toe faia e le Mau ni Savali- ae ua latou faatuina faiga-malo tau aiaiga-na te faatinoina tiute tau le pulega- sa faatino e le Pulega.

E i ai le aso o le a ala mai ai le Malo ma latou maua o le Mau lea na ia faagaoioia le atunuu,”o le tusitusiga lea a Nelesoni. O le aso 16 o Novema na osofa’i ai e Leoleo le maota o Nelesoni. O Nelesoni sa nofo i lana laulau ma tusitusi ina ua taunuu atu Leoleo.Na te le’i teena Leoleo-ae fai mai Hart-e anoano tusitusiga na ave faamalosi e Leoleo-ia o loo ta’ua ai se “tulaga lelei o gaoioiga ma le faamoemoe o le Mau, ma o loo faaalia ai se faagasologa mautu ma le aga’i i luma o se taumafaiga mo le pulea ma le malo o le Teritori.

Sa tuli tatao atu e Leoleo le malaga a le Mau-ma maua ai ni alii i Luatuanuu-ma saisai uma i latou.I totonu o le Faamasinoga-na latou ioe i lo latou nofosala e ala i faiga tau faasese. O se tasi o i latou- o Autagavaia, lea na auina atu i le falepuipui mo se tausaga, ae o isi o i latou na faasala i le ta’i ono masina.

I se vaiaso mulimuli ane ai, na pu’e ai ma saisai Nelesoni ma molia i le tau faasese-ma ua tonu i le manatu o Hart-poo le a lava lona taunuuga-ae o le mamafa o faamatalaga molimau o le a maua ai sona faasalaga. Ona o lea tulaga-o lona uiga-ua o’o mai le taimi e fai ai se gaoioiga e faasaga i le Mau.

O faafitauli e pogai mai le Mau ua atoa le fitu tausaga-ma e tusa ai ma lo’u manatu-ua talafeagai i le taimi nei ona fai se faiga mulimuli e faamuta ai.”Sa faaaoga e Hart faaupuga masani e faapea o le leai o se faiga e faia-o le a vaaia  ai e tagata Samoa-se faailoga lea o le vaivai.

O lona mana’o-o ta’ita’i taua o le Mau-ua tatau ona faatafea i To’elau. O Malietoa, Mata’afa ma se vaega tele o tamalii taua ma failauga, e tusa ai ma faa-talanoaga ma i latou-sa latou matua fautuaina lea tulaga-ma e tusa ai ma lo’u manatu-ua ‘ou mautinoa-e loto uma tagata Samoa i lea tulaga-se’ia vagana ai latou e ono faatafea.

Ina ua faatafea e Siamani Lauaki ma i latou e lagolagoina o ia-sa leai se vevesi ma o le taimi lava e iloa ai e tagata Samoa le leai o se aoga o lea mea e tusa ai ma lo latou mana’o mo so latou lava malo, o le a mafai loa ona fo’ia mataupu uma.

E le’i nofo sauni Ueligitone e faatino le talosaga a Hart. O le faamasinoga o Nelesoni na amata i le 9:30  i le taeao  o le aso 18 o Tesema 1933. O McCarthy sa gafa ma moliaga- ma o se loia sa galue i totonu o le Pulega a Siamani, o Gustav Klinkmueller, sa loia mo Nelesoni se’ia o’o ina la fe’ese’esea’i a ua tolu aso talu ona fai le faamasinoga, ma o lea na tu ai Nelesoni mo ia lava.

Mai lava i le amataga-sa taumafai McCarthy e vali se ata o Nelesoni e avea ma tagata faatupu faalavelave mata’utia-e tete’e ia Luxford- mo se faata’ita’iga-e tusa ai ma le faiga sa faaaoga e Nelesoni se “Faaalo a le Mau” i tagata matamata i taimi uma e ulufale ai ma na tuua le faamasioga. O lea faamasinoga na amata ona suesuega mai le 1926 e o’o i le taimi na saisai ai Nelesoni. E leai ni molimau se to’atele na valaau e Nelesoni.

O Westbrook lea sa matamata, na ia lagona e tele ni mau lelei na faaalia e Nelesoni e ala i lana faiga, ma manumalo ai  i le taua o mafaufauga- e tusa ai ma molimau e pei o Braisby. Sa faaauau pea le faamasinoga i le isi tausaga, ae sa motusia ina ua gasegase Nelesoni a’o fai le faamasinoga, ma toe faaauau ina ua tuuina atu Luxford i le falema’i mo sina taimi ona o se manu’a i lona vae na lavea i se ‘amu.

O le Failautusi o le Mau o Mata’utia- na maliu ona o se gasegase a’o faagasologa le faamasinoga. Sa faailoa atu e Faumuina i le faamasinoga- o Nelesoni na ia talosgaina le toe faaitiitia o le to’atele o le Mau mo le faataliga o ia. Ina ua taunuu Nelesoni i fanua-na ia faailoa i le Mau e faapea o le tulaga na latou tuuina atu ia te ia muamua o le “Sui Filifilia”ua le o toe talafeagai-talu ai ona ua toe taliu mai o ia i Samoa.

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 06 July 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>