O ULUA’I FOLAUGA NA MAUA AI SAMOA

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 01 June 2016, 12:00AM

“E moni lava, o le soifuaga o le tagata-tusa lava pe o le a lona tulaga lelei, ae o loo siomia lava e le faitau afe ma afe o faafitauli. Ae peitai-e moni foi le isi taofi- o le mea aupit i fitā ma le faigata o le olaga o le tagata- e ono afaina ai latou ua tuuina atu o latou ola mo faigamalaga uumi, aemaise ai lava i le sami.”

O upu ia na tusi e le alii o Karl Friedrich Behren, o se tagatanuu o Meckleburg (na fanau i le 1701), i totonu o le Faatomuaga o ana faamaumauga e uiga i ana malaga. O ia lava le tagata muamua o le toatele o tagata, a’o faagasolo le  folauga a le Alii Atimalala o Rokeuaina i le lalolagi, ma na vaaia ai Atumotu o Samoa, ae le’i tu-laueleele i uta. 

 O aso 1 o Aokuso, 1721 na tuua ai e ni Vaa se tolu Holani i lalo o le ta’ita’iga a Iakopo Rokeuaina ( ma toe taliu atu i Holani i le aso 16 o Iulai 1723. O luga o le vaa sa ta’itaia lea folauga, sa i ai le alii o Behrens lea sa na umia se tulaga faale-iloga o lea folauga-afai e le o se satini ia poo se ta’ita’i-‘au o se vaega faa-fitafita. O le alavaa o lea folauga sa uia ai Tenerife poo St. Sebastian i Brazil faataamilo  ane ai i le Tolotolo e igoa o Cape Horn, e ui mai ai i le Vasa i Saute. Sa latou tuutaula muamua i atumotu o Chile e igoa o La Mocha ma Juan Ferdinando, lea na latou taunuu i ai i le aso 5 o Aperila 1722 i le Aso Sa o le Eseta, o Rapanui lea sa faaigoaina o le Pasch Isaland poo Easter Island, e ou Tia Ma’a uiga ese ia na matua faate’ia ai alii folau. 

Mai Easter Island, sa muamua ona aga’i atu lea fuava’a i sisifo, ae mulimuli ane ona folau atu i matū-sisifo ma atonu na latou taunuu ai i Society Islands  poo Tahiti. O iina na faaleagaina ai le va’a o le Afrikaansche Galei i le aso 19 o Me, ona ua tu’ia.

Talu ai ona sa latou tu’utu’u la’au mai i le tele o motu o lea atumotu, ma talu ai ni fetauaiga ma tagata o ia motu a’o latou taumafai e aoao mai la’au totō, o lea sa mulimuli ane ai ona taunuu mai i le Atu Samoa, ae sa latou manana’o e folau atu i Niu Peletini ma Niu Kini. O faamaumauga la nei a Behren -talu ai o upu o ia faamaumauga- tatou te iloa tino ai le tulaga sa i ai Samoa i ia aso.

“O lona tolu o aso na matou taunuu ai i le latitū e 12 tikeri i sauté ma le logitū e 290 tikeri ma faafuase’i ai loa ona matou taunuu i ni motu se tolu, ia e matua uiga ese le vaai i ona laau, laau sosolo ma isi lava laau o le laufanua; sa aga’i mai ia i matou tagata o le nuu i o latou vaa, ma faaali mai i’a ia i matou, o niu, fa’i ma le tele o isi lava fuala’au ‘aina matagofie ; sa faafesuia’i a matou oloa ma oloa uma sa ia i latou.

Sa tutū mai le matafaga le faitau afe ma afe o tagata o le nuu, ma latou ‘aufana ma ῡ; sa matou vaaia foi se nofoa faa-taavalevale o loo nofo ai se alii, o ia lea e tusa ai ma lo matou manatu, atonu o le alii sili lea o le nuu, e ese ai ma le tele o isi lava mea sa i lona itu taumatau ma lona itu tauagavale; o nisi o i latou sa tutū i ona luma ma ona tua.

Sa i ai se tamaitai aulelei sa nonofo faatasi ma ia, e matua pa’epa’e lava, a’o le toatele foi o tagata o le nuu e matua papa’e lava. Ua ‘ou le iloa se eseesega o i latou ma tagata Europa vagana ai lava le tagata e to’atasi e mūmū atu teisi lona lanu i lo isi e lanu enaena malosi ona o le La.

E foliga mai o i latou o ni tagata faamaoni, agalelei e ala i le latou gagana ma uiga o a latou amio; ma e mafai ai e se tasi ona iloa- e leai se tasi o i latou e faapea o se tagata fe’ai; e lē valiina foi o latou tino e pei o isi  ua matou vaai i ai. O le ‘afa o latou tino e afeifei i se pa’u la’au ua tapena lelei e pei o se siliva.

O latou ulu e afei i pulou launiu mai le La, ae tautau i o latou ua ‘ula o soo se fualaau manogi. . E matagofie foliga vaaia o le laufanua i ona itu uma, mauga ma vanu; e aliali mai ai e faafoe lava e le aiga ia a latou lava mataupu, ae o le laufanua, e tusa ai ma le mea e o’o i ai la matou vaai, e vaevae e pei ona faia i le Easter Island.

O tagata nei e aupito i ‘aulelei ma lelei a latou amio, i la’u vaai;  talu ai ina ua matou taunuu- sa latou matua talia i matou e peiseai o i matou o ni atua ua taunuu mai, ae peitai, ina ua matou taumavae, sa matou iloa lo latou matua faanoanoa .

Atonu sa tatau lava ona nonofo se vaega o i matou mo se masina atoa e saili ai so matou malosi- ma e silafia e le Atua sa tatau lava ona matou nonofo se’i malolosi lelei nisi o la matou malaga.

Sa i ai foi se nofoaga lelei e 15 -20 gafa le loloto e tuutaula ai lo matou vaa- ae ui o lea sa matata’u i latou ina ne’i tula’i mai se matagi malosi, ona le toe mafai lea ona faaauau le malaga i Initia, ae o le itu e faanoanoa ai-na tula’i mai lava lea tulaga, ae sa fesoasoani mai lava le Atua, ma o lea na faitau masina ai o alu le malaga a’o le’i agi matagi malolosi mai Sasa’e.

O le mea lea, o lenei lapataiga le talafeagai, ua le gata ina natia ai oloa lilo a lea atunuu ma ia I matou, ae ua matua faa-vaivaia ai lava o matou tagata lava ia, i le tele o maliu ma o lea na tonu ai ia i matou e susunu se tasi o vaa ina ia mafai ai ona lava tagata e faafoeina se vaa.

Ona o lea tulaga-ua le mafai ai e se tasi ona iloa mea o loo natia pea i ia motu e i sauté. O ia motu o loo i se faatamilosaga o se vaega e 10, 15 poo le 20 maila, lea tatou te faaigoaina o le Bauman’s Land e faamanatu ai le kapeteni o le va’a “Thienhoven”, aua o ia lava le tagata muamua na vaaia ia motu.

Sa sisi a matou taula ma folau atu loa i Matu Sisifo e pei ona fai muamua ma vaaia ai i le isi aso ni motu se lua, ia sa matou faapea o le tasi lea o motu o Cocos Island ae le o isi motu o Traitor Island lea na taunuu muamua i ai Wylhelm Schouten.

Sa man’o lava Kapeteni Baumann e fia taunuu i ai, ae ui o lea, sa le manana’o i ai o matou tagata. O le Cocos Island e uiga ese lava lona maualuga, o lona lapo’a e tusa ma le valu maila pe sili atu foi-ae sa matou mamao ese ai .l

O le Traitor Island pe afai o lea tonu, e maulalo; ma e foliga mai e mumu lona palapala; leai ni laau ma o lona tele e tusa ai ma le matou fuafuaga i le vaai, e taoto i le latitu e 11 tikeri i sauté.

Ona matou maua lea o isi motu e lua e lapopo’a atu- ia sa mafai ona o ai le auvaa i uta, ae ui o lea, ina ia mafai ona faagasolo le folauga i se taimi vave, o lea sa ta’ua ai e faapea afai e fasiotia ai nisi o le auvaa, o le a le mafai loa ona matou faafoeina o matou vaa. O lea sa matou folau faataamilo ai i ia motu e aunoa ma le tulaueleele i ai; o igoa o ia motu o Thienhoven Islands  e faamanatu ai le vaa o Captain Baumann.

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 01 June 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>